Ngày 12 tháng 2 năm 1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 16/SL thành lập Phòng Dân quân thuộc cục Chính trị - Bộ Quốc phòng (BQP) (nay là cục Dân quân tự vệ (DQTV) - Bộ Tổng Tham mưu (BTTM), với chức năng cơ bản là cơ quan tham mưu chiến lược đầu ngành giúp Đảng ủy Quân sự Trung ương, BQP, BTTM về xây dựng lực lượng vũ trang quần chúng của Đảng. Trải qua 60 năm xây dựng, chiến đấu và trưởng thành, dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng ủy BTTM - Cơ quan BQP, sự giúp đỡ, phối hợp của các cơ quan, đơn vị trong và ngoài quân đội, các thế hệ cán bộ, công nhân viên, chiến sĩ cục DQTV đã đoàn kết gắn bó, khắc phục mọi khó khăn, không ngừng phấn đấu, hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ được giao, góp phần quan trọng vào sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, đồng thời làm tròn nhiệm vụ quốc tế cao cả.

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, để đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ, ngay sau khi thành lập, Cục đã ổn định tổ chức tương đối hoàn chỉnh, tiến hành xây dựng cơ quan, đơn vị vững mạnh về mọi mặt; chú trọng xây dựng đội ngũ cán bộ thông qua công tác bồi dưỡng, đào tạo và đưa cán bộ đi thực tế tại các chiến trường, các địa phương, cơ sở để phát động, đẩy mạnh tác chiến của dân quân du kích ở các thành phố, làng, xã kháng chiến, vũ trang tuyên truyền, phá tề, chống địch càn quét; giúp các địa phương xây dựng cơ sở vững mạnh, tham gia tiễu phỉ... Qua đó, Cục đã giúp Bộ Tổng tư lệnh, BTTM lãnh đạo, chỉ đạo chiến tranh du kích, xây dựng lực lượng dân quân du kích và bộ đội địa phương, góp phần xây dựng lực lượng vũ trang vững mạnh, làm nòng cốt cho chiến tranh nhân dân giành thắng lợi, mà đỉnh cao là chiến dịch Điện Biên Phủ "lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu".

Trong cuộc kháng chiến chống Mĩ, cứu nước, chức năng, nhiệm vụ của Cục có bước phát triển: quản lí quân dự bị, tuyển quân, động viên, thực hiện chế độ nghĩa vụ quân sự... Ngoài việc nghiên cứu, biên soạn các văn bản có tính pháp quy, như Luật Nghĩa vụ quân sự, Điều lệ quản lí, đăng kí quân dự bị,... Cục đã tham mưu giúp Bộ chỉ đạo, xây dựng, phát triển lực lượng DQTV theo phương hướng "vững mạnh, rộng khắp", làm nòng cốt cho quân sự hóa và vũ trang toàn dân, xây dựng lực lượng hậu bị, chuẩn bị mọi mặt chi viện cho tiền tuyến lớn miền Nam. Để chống lại cuộc chiến tranh phá hoại bằng không quân và hải quân của giặc Mỹ ra miền Bắc, cục DQTV trực tiếp chỉ đạo, tổ chức lực lượng DQTV bắn máy bay bay thấp, tàu chiến, tàu biệt kích của địch, chống địch phong tỏa, mở rộng lực lượng phục vụ chiến đấu và khắc phục hậu quả,...Từ năm 1964 đến 1972, DQTV miền Bắc đã bắn rơi 424 máy bay các loại, bắt nhiều giặc lái, bắn cháy, bắn chìm nhiều tàu chiến của địch.

 Nét tiêu biểu trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của cục DQTV là đã phát huy vai trò nòng cốt trong chỉ đạo lực lượng dân quân du kích miền Nam tiến hành chiến tranh nhân dân giành thắng lợi. Cục đã phối hợp với các cơ quan có liên quan bồi dưỡng, tập huấn và tổ chức hàng trăm lượt cán bộ đi thực tế chiến trường, vùng địch tạm chiếm để nghiên cứu, rút kinh nghiệm, chỉ đạo chiến tranh du kích, đánh địch bằng mọi loại vũ khí, vận dụng cách đánh linh hoạt, sáng tạo trên cả ba vùng chiến lược, kết hợp đấu tranh chính trị với đấu tranh vũ trang, 3 mũi giáp công, hình thành thế trận chiến đấu, phát triển các căn cứ chiến đấu, hình thành các "vành đai du kích", "vành đai diệt Mỹ", xây dựng ấp, xã chiến đấu, thực hiện bám trụ kiên cường, giữ thế xen kẽ, cài răng lược với địch... Qua 20 năm chiến đấu cực kỳ anh dũng, mưu trí, sáng tạo, lực lượng dân quân du kích và tự vệ miền Nam đã cùng bộ đội địa phương và các lực lượng làm thất bại hoàn toàn các chủ trương chiến lược của địch, như "Bình định","ấp chiến lược", "Chiến tranh đặc biệt", Chiến tranh cục bộ", "Việt Nam hóa chiến tranh"... Đồng thời chỉ đạo củng cố, phát triển lực lượng DQTV rộng khắp, có cách đánh thích hợp trong thế trận chiến tranh nhân dân địa phương, góp phần rất quan trọng vào đại thắng mùa xuân năm 1975, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

Trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, đặc biệt, trong 20 năm thực hiện đường lối đổi mới của Đảng, cục DQTV với chức năng là cơ quan tham mưu chiến lược đầu ngành của Đảng ủy Quân sự Trung ương, BQP, BTTM về công tác quốc phòng địa phương và trong các bộ, ban, ngành đoàn thể Trung ương, trực tiếp nhất về công tác DQTV và GDQP, Cục đã tích cực, chủ động tham mưu đề xuất xây dựng và giúp BTTM trình BQP ban hành hệ thống văn bản pháp quy tăng cường sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng, Nhà nước về công tác quốc phòng, xây dựng lực lượng DQTV và GDQP, trong đó có nhiều vấn đề mang tầm chiến lược. Chỉ tính từ năm 2000 đến nay, Cục đã biên soạn trên 800 văn bản pháp quy về quản lý nhà nước đối với nhiệm vụ quân sự, quốc pnòng và xây dựng lực lượng DQTV.

 Với những đóng góp xứng đáng trong 60 năm qua, cục DQTV đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân thời kì kháng chiến chống Mỹ, cứu nước và nhiều phần thưởng cao quý khác của Chính phủ, BQP, các ban, ngành Trung ương, các địa phương. Đây là những tiền đề cơ bản để cục DQTV tiếp tục phấn đấu hoàn thành tốt hơn chức trách, nhiệm vụ được giao trong những năm tiếp theo.

Những năm tới, tình hình thế giới, khu vực tiếp tục diễn biến nhanh chóng, phức tạp, tiềm ẩn những nhân tố gây mất ổn định. Việt Nam trở thành thành viên của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) sẽ tạo thời cơ, thuận lợi mới, song bên cạnh đó cũng xuất hiện những nguy cơ, thách thức trên các lĩnh vực, nhất là về chính trị, kinh tế - xã hội và quốc phòng - an ninh. Bên cạnh đó, các thế lực thù địch tiếp tục đẩy mạnh thực hiện chiến lược "diễn biến hòa bình", bạo loạn lật đổ với âm mưu, thủ đoạn ngày càng xảo quyệt hơn. Những yếu tố đó sẽ tác động trực tiếp tới lực lượng vũ trang nói chung và công tác quốc phòng, công tác DQTV và GDQP nói riêng. Kế thừa, phát huy truyền thống và những kinh nghiệm trong 60 năm qua, để hoàn thành tốt chức năng, nhiệm vụ được giao, cục DQTV thực hiện đồng bộ các giải pháp, trong đó chú trọng một số vấn đề chủ yếu sau:

Một là, nâng cao năng lực làm tham mưu cho Đảng ủy Quân sự Trung ương, BQP, BTTM lãnh đạo, chỉ đạo công tác quốc phòng ở các bộ, ngành, địa phương. Thường xuyên tăng cường quán triệt sâu sắc các quan điểm, đường lối của Đảng về nhiệm vụ quốc phòng, xây dựng nền quốc phòng toàn dân, xây dựng lực lượng vũ trang nhân dân và chiến tranh nhân dân trong  thời kỳ mới, hội nhập kinh tế quốc tế. Trên cơ sở đó chủ động tham mưu giúp BQP, BTTM tiếp tục hoàn thiện các văn bản vừa có tầm vĩ mô, vừa có tính cập nhật, sát với tình hình nhiệm vụ của địa phương, cơ sở để lãnh đạo, chỉ đạo công tác quốc phòng, DQTV, GDQP trong tình hình mới.

Trước mắt, tập trung nghiên cứu xây dựng đề án Luật DQTV; Chỉ thị của Bộ Chính trị về "Tiếp tục thực hiện Chỉ thị 62/CT-TW của Bộ Chính trị về tăng cường công tác GDQP toàn dân trước tình hình mới" và các văn bản chỉ đạo thực hiện có hiệu quả; triển khai giúp BQP xây dựng Đề án Củng cố hệ thống chính trị cơ sở, góp phần xây dựng hệ thống khu vực phòng thủ tỉnh (thành phố) vững mạnh, nhất là các địa bàn biên giới, biển đảo, các tỉnh vùng Tây Nguyên, Tây Bắc, Tây Nam Bộ, Duyên hải miền Trung. Cùng với đó, hoàn thiện xây dựng Chương trình hành động thực hiện Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ về xây dựng cơ sở vững mạnh toàn diện; chỉ đạo cơ quan quân sự các cấp củng cố, kiện toàn, xây dựng Ban chỉ huy Quân sự ở các bộ, ban, ngành, sở; đồng thời nghiên cứu, bổ sung hoàn thiện các quyết định của BQP về chức danh, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của các Ban này. Triển khai thực hiện kế hoạch cải cách hành chính giai đoạn 2005 - 2008; duy trì nền nếp, nâng cao chất lượng giao ban công tác quốc phòng 6 tháng và hằng năm.

Hai là, tăng cường chỉ đạo xây dựng, nâng cao chất lượng tổng hợp của lực lượng DQTV, trước hết là chất lượng chính trị, trình độ kỹ, chiến thuật; quản lý chặt chẽ số lượng, chất lượng, vũ khí, trang bị của DQTV ở từng cơ sở. Tiếp tục xây dựng điểm DQTV biển, tự vệ trong các doanh nghiệp nhà nước không giữ cổ phần chi phối theo kế hoạch; đồng thời tích cực chỉ đạo cơ quan chức năng thực hiện tốt chế độ, chính sách cho cán bộ, chiến sĩ DQTV theo qui định.

 Cùng với những vấn đề trên, đẩy mạnh chỉ đạo các địa phương tập trung nâng cao chất lượng đào tạo Chỉ huy trưởng Quân sự xã, phường, thị trấn. Thực hiện chặt chẽ việc rà soát, tuyển chọn, tạo nguồn và sử dụng cán bộ sau đào tạo; tổ chức bồi dưỡng, tập huấn nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ DQTV các cấp. Chú trọng chỉ đạo nâng cao hiệu quả, chất lượng tổ chức, huấn luyện, hoạt động của lực lượng DQTV cơ động, thường trực, DQTV phòng không và DQTV biển. Tiếp tục đổi mới nội dung, chương trình, phương pháp huấn luyện, nâng cao chất lượng, kỹ năng thực hành của DQTV. Các quân khu, địa phương phấn đấu thực hiện huấn luyện cho 100 % cơ sở và trên 80 % lực lượng với chất lượng ngày càng cao, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ được giao. Chú trọng bồi dưỡng, nâng cao chất lượng tổng hợp của lực lượng DQTV trong sẵn sàng chiến đấu, bảo vệ an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội, nhất là sự phối hợp của các phân đội dân quân cơ động, thường trực tham gia hoạt động bảo vệ biên giới và các địa bàn trọng điểm; duy trì nền nếp, chế độ trực sẵn sàng chiến đấu của các phân đội phòng không. Tổ chức diễn tập chiến thuật, nâng cao chất lượng thực hiện nhiệm vụ chiến đấu trị an của các đơn vị DQTV.

Ba là, tập trung chỉ đạo nâng cao chất lượng công tác GDQP toàn dân. Tiếp tục quán triệt sâu sắc, triển khai thực hiện có hiệu quả Kế hoạch công tác 2006 - 2010 của Hội đồng GDQP Trung ương và Kế hoạch công tác GDQP hằng năm. Chú trọng chỉ đạo kiện toàn, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của hội đồng GDQP các cấp, nhất là ở xã, phường, thị trấn theo quy định của Chính phủ. Tập trung năng lực giúp Hội đồng GDQP Trung ương tổ chức các phiên họp thường kỳ và hằng năm; tiến hành kiểm tra công tác GDQP ở một số địa phương và một số trường đại học. Tăng cường chỉ đạo, mở rộng thực hiện công tác GDQP toàn dân và bồi dưỡng kiến thức quốc phòng cho các đối tượng theo phân cấp. Phối hợp với các cơ quan trong và ngoài quân đội kiểm tra, đôn đốc thực hiện các Dự án xây dựng, nâng cấp các trung tâm GDQP; xây dựng Đề án Câu lạc bộ thể thao quốc phòng đã được phê duyệt. Tập trung nghiên cứu điều chỉnh, bổ sung chương trình, giáo trình, tài liệu GDQP và bồi dưỡng kiến thức quốc phòng - an ninh cho các đối tượng. Chú trọng tổ chức bồi dưỡng cho các chức sắc, chức việc tôn giáo và cán bộ cơ sở, nhất là trên địa bàn trọng điểm, xung yếu. Phối hợp chặt chẽ với các cơ quan chức năng nghiên cứu xây dựng biên chế, tổ chức, đào tạo giáo viên cơ hữu GDQP trong các trường trung học phổ thông, trung học chuyên nghiệp, dạy nghề và đảm bảo chế độ, chính sách đối với giáo viên GDQP; chỉ đạo thực hiện đào tạo, bồi dưỡng, tập huấn đội ngũ giáo viên GDQP; phấn đấu bố trí đủ giáo viên giảng dạy môn học GDQP trong hệ thống các nhà trường để nâng cao chất lượng GDQP cho học sinh, sinh viên.

Bốn là, đẩy mạnh xây dựng ngành DQTV vững mạnh toàn diện đáp ứng nhiệm vụ trong tình hình mới. Thường xuyên chăm lo xây dựng cơ quan DQTV các cấp, trước hết là cơ quan tham mưu cấp chiến dịch, chiến lược vững mạnh về chính trị, tư tưởng và tổ chức, tạo được sự thống nhất cao về nhận thức tư tưởng, trách nhiệm và hành động trong thực hiện chức trách, nhiệm vụ của Ngành. Chú trọng kiện toàn hệ thống tổ chức, biên chế cơ quan chức năng trong toàn quân theo hướng tinh, gọn, mạnh, đủ sức hoàn thành nhiệm vụ trước mắt và lâu dài. Hoàn thiện và thực hiện nghiêm quy chế làm việc, quy chế quản lý nghiệp vụ; thực hiện đúng chức trách, nhiệm vụ của từng người và tổ chức. Có chiến lược xây dựng và đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ ngành DQTV các cấp ngang tầm với yêu cầu đòi hỏi trong thời kỳ mới. Thường xuyên tăng cường xây dựng các tổ chức Đảng trong sạch vững mạnh, xây dựng cơ quan, đơn vị vững mạnh toàn diện, gắn xây dựng đội ngũ cán bộ với đội ngũ đảng viên. Đẩy mạnh đổi mới, nâng cao chất lượng công tác giáo dục chính trị, tư tưởng cho đội ngũ cán bộ, nhân viên có bản lĩnh chính trị vững vàng, tuyệt đối trung thành với Đảng, với Tổ quốc và nhân dân, kiên định chủ nghĩa Mác-Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, mục tiêu độc lập dân tộc và CNXH; quán triệt sâu sắc đường lối chính trị, quân sự, quốc phòng, xây dựng lực lượng vũ trang nhân dân, quân đội nhân dân của Đảng, pháp luật của Nhà nước; thường xuyên rèn luyện phẩm chất đạo đức cách mạng, có lối sống trong sạch, lành mạnh, đề cao trách nhiệm, tập trung xây dựng cơ quan vững mạnh về mọi mặt, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới.

Thiếu tướng Hoàng Châu Sơn

Cục trưởng cục Dân quân-tự vệ