Kể từ Đại hội Đảng lần thứ III năm 1960, Đảng ta đã kiên trì nhất quán thực hiện đường lối đưa nước ta đi lên chủ nghĩa xã hội (CNXH). Tuy vậy, sự biến đổi của thực tiễn đã đem lại những nhận thức khác nhau về CNXH, thậm chí có những vấn đề rất cơ bản lại nhận thức trái ngược giữa hai thời kỳ. Chẳng hạn trong thời kỳ thực hiện thể chế kinh tế tập trung, bao cấp thì bác bỏ, phê phán kinh tế thị trường nhiều thành phần. Hậu quả của cơ chế đó là nhiều động lực phát triển kinh tế và xã hội bị triệt tiêu. Phải trải qua thực tiễn nhiều hơn nữa, đến Đại hội IX mới xác định được “kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” và “Nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân” là một sự thay đổi cơ bản trong tư duy lý luận về CNXH, là tiền đề lý luận quan trọng để xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa (XHCN), khắc phục tình trạng quan liêu hóa bộ máy nhà nước, một trong những nguyên nhân dẫn đến sự khủng hoảng của CNXH ở thế kỷ XX. Vì vậy, vấn đề nhất quán là đưa nước ta tiến lên CNXH như thế nào, theo mô hình nào, chứ không phải là vấn đề có nên tiến lên CNXH hay không. Bởi lẽ, xu thế quá độ từ chủ nghĩa tư bản (CNTB) lên CNXH vẫn là xu thế lớn, mang ý nghĩa thời đại. Xu thế đó đang biểu hiện cả ở sự tiếp tục tồn tại và phát triển của công cuộc xây dựng CNXH hiện thực, cả ở “sự quá độ” diễn ra một cách tất yếu khách quan trong lòng CNTB.