Ngày 20-11-2007, tại Hội nghị thượng đỉnh Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) lần thứ 13, tổ chức tại Xin-ga-po, các nhà lãnh đạo ASEAN đã ký kết Hiến chương ASEAN. Phát biểu sau Hội nghị, thay mặt Chính phủ và nhân dân Việt Nam, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã hoan nghênh việc ASEAN thông qua Hiến chương, coi đây là một bước tiến quan trọng, góp phần đưa ASEAN lên tầm cao mới. Thủ tướng cũng khẳng định, Việt Nam sẽ khẩn trương tiến hành các thủ tục phê chuẩn cần thiết, để cùng các nước thành viên làm cho Hiến chương có hiệu lực, góp phần xây dựng ASEAN ngày càng gắn kết và vững mạnh hơn.

Hơn 40 năm qua, kể từ khi thành lập (8-8-1967), ASEAN không ngừng phát triển, từng bước khẳng định vị trí, vai trò quan trọng trong hợp tác kinh tế, bảo vệ an ninh, ổn định ở khu vực và trên thế giới. Những thập kỷ gần đây, ASEAN luôn đạt tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, ở mức 5% đến 10% (cao hơn so với các khu vực khác); tổng giá trị GDP đạt khoảng trên 1.000 tỷ USD và trao đổi thương mại hằng năm đạt gần 1.500 tỷ USD, trở thành một đối tác quan trọng trong nền kinh tế toàn cầu, hạt nhân trong quan hệ hợp tác, liên kết, hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế. Trên nguyên tắc đồng thuận, tự nguyện, ASEAN cũng đã thông qua nhiều hiệp ước, đề xuất nhiều sáng kiến, nhiều kênh đối thoại về an ninh được cộng đồng quốc tế công nhận và được nhiều nước trong và ngoài khu vực, nhất là các cường quốc, nước lớn tham gia. Điều đó có tác dụng tích cực, góp phần bảo vệ an ninh, ổn định khu vực; nâng cao uy tín, vị thế của ASEAN trên trường quốc tế. Với những kết quả đạt được, ASEAN được đánh giá là khu vực phát triển năng động vào bậc nhất thế giới. Tuy nhiên, yêu cầu hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế ngày càng sâu, rộng, với những ch­ương trình, kế hoạch hợp tác, liên kết khu vực và quốc tế có quy mô ngày càng lớn, đòi hỏi ASEAN phải có những điều chỉnh, cải cách về mọi mặt cho phù hợp. Một trong những vấn đề quan trọng, cấp bách là phải có một Hiến chương, nhằm tạo hành lang pháp lý để Hiệp hội tiếp tục hoàn thiện về mặt cơ cấu tổ chức, cơ chế hoạt động hiệu quả hơn, khẳng định tư cách pháp nhân, nâng cao khả năng tận dụng thời cơ, thuận lợi, vượt qua thách thức, nguy cơ, để tiếp tục duy trì đà tăng trưởng và vị thế chủ đạo trong các cơ chế hợp tác khu vực, liên khu vực và quốc tế mà ASEAN đã đề xướng.

Gia nhập ASEAN tháng 7-1995, tuy là thành viên mới, nhưng Việt Nam luôn nêu cao tinh thần trách nhiệm, tham gia tích cực, chủ động và có nhiều đóng góp quan trọng trên tất cả các lĩnh vực hợp tác của ASEAN. Nổi bật là, Việt Nam đã góp phần tích cực trong việc xây dựng một ASEAN gồm tất cả 10 nước Đông Nam Á (trừ Đông Ti-mo mới thành lập) đoàn kết và hợp tác, mở ra thời kỳ phát triển mới về chất của quan hệ giữa các quốc gia trong khu vực. Việt Nam cũng phát huy vai trò quan trọng trong việc hoạch định các phương hướng hợp tác, các quyết sách lớn của ASEAN; đấu tranh bảo vệ các nguyên tắc cơ bản của Hiệp hội; xử lý khéo léo nhiều vấn đề phức tạp, nhạy cảm trong khu vực, trong quan hệ quốc tế; giúp ASEAN duy trì đoàn kết, độc lập, tự chủ, phát huy tác dụng của các cơ chế hợp tác kinh tế, bảo đảm an ninh khu vực; nâng cao uy tín, vị thế của ASEAN trên trường quốc tế. Việt Nam cũng được ASEAN tín nhiệm giao cho đảm nhiệm nhiều hoạt động quan trọng, nhiều vị trí trọng trách của Hiệp hội, như tổ chức Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 6 (Hà Nội- 1998), Chủ tịch Uỷ ban Thường trực ASEAN (ASC) giai đoạn 2000-2001...; gần đây là đề cử Việt Nam làm ứng cử viên châu Á duy nhất bầu vào vị trí Uỷ viên không thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc (nhiệm kỳ 2008-2009), v.v. Quan hệ hợp tác giữa Việt Nam với Hiệp hội nói chung, với các thành viên ASEAN nói riêng không ngừng được cải thiện, phát triển toàn diện cả bề rộng và chiều sâu. Thông qua các quan hệ hợp tác đó, chúng ta đã tranh thủ được các điều kiện quốc tế thuận lợi phục vụ cho phát triển kinh tế-xã hội (KT-XH), củng cố quốc phòng- an ninh (QP-AN); củng cố vững chắc hơn môi trường hoà bình, ổn định để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc (BVTQ); đồng thời, góp phần tạo cơ sở để chúng ta vươn ra thế giới, hội nhập với nền kinh tế khu vực và toàn cầu.  Nghị quyết Đại hội X của Đảng đã khẳng định tiếp tục “Thúc đẩy quan hệ hợp tác toàn diện và có hiệu quả với các nước ASEAN”¹.

Quán triệt quan điểm, đường lối đối ngoại đó của Đảng, nhận thức đúng tầm quan trọng của Hiến chương đối với sự phát triển của ASEAN và của các nước thành viên, nên trong quá trình xây dựng Hiến chương, chúng ta đã tích cực, chủ động tham gia và đưa ra nhiều đề xuất khẳng định tính chất liên chính phủ của ASEAN, về các nguyên tắc cơ bản, xây dựng cơ cấu, bộ máy hoạt động của ASEAN, v.v. Các đề xuất đó đã nhận được sự đồng tình, ủng hộ và được Hiệp hội coi là những định hướng cơ bản của Hiến chương, đáp ứng tốt hơn và phù hợp hơn những yêu cầu cấp thiết đang đặt ra cho ASEAN trong thời kỳ mới.

Hiến chương ASEAN là văn kiện pháp lý quan trọng nhất, hỗ trợ thiết thực cho quá trình xây dựng Cộng đồng ASEAN (hoàn thành vào 2015), nâng cao vị thế của Hiệp hội đối với các đối tác và trong các liên kết khu vực, liên kết quốc tế hiện nay cũng như thời gian dài sau này. Hiến chương ASEAN là kết quả đúc kết cả lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về nguyên tắc, cơ cấu tổ chức, cơ chế hoạt động trong hơn 40 năm qua, để vận dụng hiệu quả, đáp ứng yêu cầu phát triển của Hiệp hội, nguyện vọng và nhu cầu hợp tác, hội nhập kinh tế của các nước thành viên trong giai đoạn mới.

Đối với Việt Nam, Hiến chương ASEAN sẽ tạo ra nhiều thời cơ, điều kiện thuận lợi mới, thiết thực phục vụ cho sự nghiệp xây dựng và BVTQ. Trước hết, phải thấy rằng, các mục tiêu và nguyên tắc cơ bản mà Hiến chương đề ra là xây dựng Cộng đồng ASEAN vững mạnh, dựa trên ba trụ cột: an ninh- chính trị, kinh tế, văn hoá-xã hội (Điều 1); duy trì, thúc đẩy hòa bình, an ninh và ổn định,  tăng cường hơn nữa các giá trị hướng tới hoà bình trong khu vực; “đặt hạnh phúc, đời sống và phúc lợi của nhân dân trong khu vực ở vị trí trung tâm của tiến trình xây dựng Cộng đồng ASEAN”; tôn trọng luật pháp quốc tế, Hiến chương Liên hợp quốc; độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ, không can thiệp công việc nội bộ của nhau; không đe dọa vũ lực hoặc sử dụng vũ lực trong quan hệ; không sử dụng lãnh thổ của một nước để đe dọa chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ hay ổn định chính trị của nước thành viên khác; đối thoại, giải quyết hòa bình các tranh chấp (Điều 2) là phù hợp với lợi ích và đường lối, chính sách đối ngoại của Đảng ta. Việc thực hiện thành công các mục tiêu, nguyên tắc này sẽ góp phần tạo cơ sở và động lực để nước ta tiếp tục tăng cường, mở rộng, nâng cao hiệu quả hợp tác quốc tế; hội nhập chủ động hơn, hiệu quả hơn với nền kinh tế khu vực và toàn cầu, nhất là hội nhập trong WTO; củng cố vững chắc hơn môi trường hòa bình, ổn định phục vụ sự nghiệp xây dựng và BVTQ. Bên cạnh đó, để đảm bảo sự phát triển bền vững của Hiệp hội, Hiến chương cũng vạch rõ phải “duy trì và thúc đẩy hoà bình, an ninh và ổn định”; “giảm nghèo và thu hẹp khoảng cách phát triển trong ASEAN” (Điều 1, khoản 1 và 6), nhất là giữa nhóm các thành viên cũ và nhóm thành viên mới; đồng thời, phải tăng cường hợp tác “cùng nhau đối phó hữu hiệu với tất cả các nguy cơ, các loại tội phạm xuyên quốc gia và các thách thức xuyên biên giới” (Điều1, khoản 8). Đây là lợi ích của Hiệp hội, cũng là thời cơ, điều kiện mới để chúng ta thúc đẩy phát triển KT-XH, nhanh chóng rút ngắn khoảng cách phát triển giữa nước ta với các nước khu vực và thế giới; đồng thời, đối phó hiệu quả hơn với những thách thức khu vực và toàn cầu, góp phần giữ vững độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của quốc gia... Tuy nhiên, Hiến chương cũng đặt ra nhiều vấn đề, nhiều thách thức không nhỏ đến sự nghiệp xây dựng và BVTQ của chúng ta. Hiến chương quy định, “Các quyết định của ASEAN được thông qua dựa trên nguyên tắc tham vấn và đồng thuận. Trong trường hợp không đạt được sự đồng thuận, Cấp cao ASEAN sẽ quyết định về hình thức ra quyết định cho một vấn đề cụ thể” (Điều 20). Nghĩa là, việc thực hiện các quyết định của Hiệp hội (khi đã được thông qua) không còn mang tính tự nguyện như trước đây, mà phải có trách nhiệm về pháp lý, trong đó khó tránh khỏi có những quyết định có tác động bất lợi đối với lĩnh vực an ninh của đất nước. Điều đó đòi hỏi chúng ta phải cân nhắc thật kỹ lưỡng mọi mặt trước khi tham gia quyết định một vấn đề, để đảm bảo hài hoà giữa lợi ích của Hiệp hội và lợi ích của quốc gia. Mặt khác, trong xu thế toàn cầu hoá kinh tế, sự gắn kết chặt chẽ hơn trong Hiệp hội là cần thiết, nhưng nó cũng khiến cho nhiều lĩnh vực an ninh của nước ta tùy thuộc lớn hơn với an ninh khu vực và của Hiệp hội (cuộc khủng hoảng tài chính ở Thái Lan năm 1997 vẫn là một bài học và là thách thức đối với sự phát triển của từng quốc gia và toàn Hiệp hội). Hơn nữa, vì quyền và lợi ích địa- chính trị, địa- kinh tế nên nhiều cường quốc, nước lớn thường lấy chiêu bài “dân chủ, nhân quyền, tôn giáo” để thực hiện chính sách can dự, can thiệp vào công việc nội bộ của ASEAN, sẽ gây cản trở cho  sự phát triển của ASEAN, đe dọa đến an ninh, ổn định của các nước và toàn Hiệp hội ...

Để Hiến chương có hiệu lực, các nước thành viên ASEAN còn phải tiến hành các bước phê chuẩn theo quy định. Vấn đề đặt ra đối với nước ta là: cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục cho các cấp, các ngành, mọi tầng lớp nhân dân nâng cao nhận thức, hiểu biết về vị trí, vai trò của Hiến chương; những thuận lợi, khó khăn đang đặt ra đối với sự phát triển của Hiệp hội, với sự nghiệp xây dựng và BVTQ của quốc gia; từ đó tạo sự chuyển biến về nhận thức và ý thức trách nhiệm trong việc tổ chức, triển khai thực hiện các nghĩa vụ và trách nhiệm đã được Hiến chương quy định. Các cơ quan, bộ, ban, ngành, đoàn thể tùy vào chức năng, nhiệm vụ, cần có sự chuẩn bị chu đáo về mọi mặt, nhất là xây dựng các ch­ương trình, kế hoạch hoạt động cả trước mắt và lâu dài, với những lộ trình, nội dung và b­ước đi thích hợp; tích cực rà soát, bổ sung, sửa đổi các quy chế, quy định, các thủ tục hành chính, đảm bảo tính khoa học, chuyên nghiệp, hiệu quả, gọn nhẹ, thông thoáng, nhưng chặt chẽ, đúng đ­ường lối, nguyên tắc, mục tiêu, yêu cầu nhiệm vụ và phù hợp với sự phát triển của tình hình, nhất là với các quy định của Hiến chương. Tăng cường công tác phối hợp trong các mặt hoạt động, nhất là phối hợp nâng cao chất lượng công tác tham mưu, tham vấn cho Đảng, Nhà nước trong hoạch định chủ trương, chính sách, biện pháp phù hợp, để nâng cao hiệu quả, hiệu lực, vai trò, vị thế của đất nước trong hợp tác với Hiệp hội, với các đối tác trong tình hình mới, nhất là phấn đấu hoàn thành tốt những trọng trách được Hiệp hội giao cho theo quy định của Hiến chương (Chủ tịch ASEAN, Tổng Thư ký ASEAN, các cơ quan, uỷ ban chuyên trách của ASEAN), góp phần không ngừng nâng cao uy tín, vị thế của ASEAN trên trường quốc tế. Tiếp tục quán triệt sâu sắc “đ­ường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, hoà bình, hợp tác và phát triển; chính sách đối ngoại rộng mở, đa phư­ơng hoá, đa dạng hoá các quan hệ quốc tế...Việt Nam là bạn, đối tác tin cậy của các n­ước trong cộng đồng quốc tế” của Đảng. Giữ vững quan điểm, đường lối, nguyên tắc, nhưng linh hoạt, sáng tạo trong sách lược; phát huy những thế mạnh, đặc biệt là thế và lực mới của đất nước; tranh thủ những điểm tương đồng, những điều kiện thuận lợi mới, vừa hợp tác vừa đấu tranh, tăng cường sự hiểu biết, tin cậy lẫn nhau để thúc đẩy, nâng quan hệ hợp tác giữa nước ta với Hiệp hội, với các nước thành viên và quốc tế phát triển toàn diện, ngang tầm với yêu cầu phát triển ngày càng cao của ASEAN trong thời kỳ mới; đồng thời, phục vụ thiết thực cho sự nghiệp đổi mới, đẩy mạnh CNH, HĐH, xây dựng và BVTQ của nước ta.

Bài học của hơn 20 năm đổi mới khẳng định, để xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc XHCN trong giai đoạn mới, chúng ta cần tiếp tục kết hợp chặt chẽ hai nhiệm vụ chiến lược, giữ vững ổn định chính trị, phát triển KT-XH gắn với tăng cường QP-AN, đối ngoại và các mặt khác; xây dựng quân đội cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại, đủ sức đối phó thắng lợi với mọi thách thức, nguy cơ từ bên trong và bên ngoài, bảo vệ vững chắc Tổ quốc. Chăm lo xây dựng nguồn nhân lực có chất lượng đáp ứng yêu cầu liên kết, hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế ngày càng sâu, rộng của đất nước; nhất là đội ngũ cán bộ, nhân viên chuyên môn làm công tác đối ngoại (và liên quan) có bản lĩnh chính trị vững vàng, tuyệt đối trung thành với Tổ quốc, với chế độ, với nhân dân, có phẩm chất đạo đức trong sáng, năng lực, trình độ chuyên môn giỏi, nhất là trình độ học vấn, trình độ ngoại ngữ tiếng Anh (ngôn ngữ làm việc của ASEAN là tiếng Anh - Điều 34), tác phong công tác chuyên nghiệp, giàu kinh nghiệm hoạt động trong các tổ chức khu vực, liên khu vực và quốc tế.., đủ khả năng hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao, góp phần cùng đất nước và các đối tác thành viên xây dựng Hiệp hội ngày càng thịnh vượng, xứng đáng là “ASEAN trong trái tim một châu Á năng động”.

Thượng tướng, TS. NGUYỄN HUY HIỆU

Ủy viên BCHTƯ Đảng

Thứ trưởng Bộ Quốc phòng

1- ĐCSVN- Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X , Nxb CTQG, H. 2006, tr. 114.