Hoàn thiện đồng bộ thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa theo các tiêu chuẩn phổ biến của nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế là vấn đề rất quan trọng. Đồng thời, là một mục tiêu và phương hướng phát triển đất nước trong thời gian tới.
 

Đóng gói chè Atiso tại Công ty TNHH Quảng Thái, thành phố Đà Lạt. (Ảnh: Trần Việt/TTXVN)

1. Sự cần thiết và tầm quan trọng của việc hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Đại hội XI của Đảng khẳng định: Hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường đồng bộ và hiện đại vừa là một trong ba đột phá chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011 - 2020, vừa là "tiền đề quan trọng thúc đẩy quá trình cơ cấu lại nền kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng, ổn định kinh tế vĩ mô"¹. Thế nhưng, trong thời gian qua, "hoàn thiện thể chế kinh tế còn chậm, thiếu kiên quyết; hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách chưa hoàn chỉnh và đồng bộ, chất lượng không cao, chưa đáp ứng được yêu cầu đổi mới mô hình tăng trưởng, cơ cấu lại nền kinh tế, thực hiện ba đột phá chiến lược"². Do vậy, một trong những nhiệm vụ tổng quát trong 5 năm tới (2016 - 2020) được xác định là "Tiếp tục hoàn thiện thể chế, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa"³.

Từ đó cho thấy, việc hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là rất cần thiết, có vai trò rất quan trọng đối với sự nghiệp  xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

2. Những nội dung, giải pháp hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Quá trình phát triển "nền kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế thị trường, đồng thời đảm bảo định hướng xã hội chủ nghĩa phù hợp với từng giai đoạn phát triển của đất nước. Đó là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế; có sự quản lý của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo, nhằm mục tiêu: "dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh"⁴, có quan hệ gắn bó và phụ thuộc trực tiếp vào quá trình xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường (bao gồm: các chủ thể kinh tế thị trường, được ví như "người chơi"; hệ thống các thị trường, ví như là "sân chơi"; và vai trò của Nhà nước - người tổ chức và điều khiển cuộc chơi). Nền kinh tế thị trường hoàn thiện trên các nội dung sau:

2.1. Tiếp tục hoàn thiện thể chế về sở hữu, phát triển các thành phần kinh tế, các loại hình doanh nghiệp

Hiện còn nhiều hạn chế liên quan đến quyền sở hữu tài sản xã hội (như: tài nguyên, tài sản công, đầu tư công, vốn và tài sản đầu tư tại các doanh nghiệp nhà nước, sở hữu trí tuệ, sở hữu trái phiếu, cổ phần…) vẫn chưa có cơ sở pháp lý đầy đủ và rõ ràng. Vì thế, cần tiếp tục hoàn thiện thể chế về sở hữu. Cùng với đó, cần thể chế hóa quyền sở hữu đối với tài sản (vật chất, tiền, giấy tờ có giá trị và các quyền tài sản - quyền giá trị được bằng tiền và có thể chuyển giao trong giao dịch dân sự, kể cả quyền sở hữu trí tuệ), sẽ đảm bảo cho nó được khai thác, sử dụng có hiệu quả cao. Vì vậy, bảo đảm tính công khai, minh bạch về sở hữu, bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ sở hữu, tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước có liên quan trong nền kinh tế; xác định rõ quyền của người sở hữu, quyền của người sử dụng tư liệu sản xuất và quyền quản lý của Nhà nước trong lĩnh vực kinh tế, đảm bảo cho mọi tư liệu sản xuất đều có người làm chủ, mọi đơn vị kinh tế đều tự chủ, tự chịu trách nhiệm về kết quả kinh doanh của mình. Xây dựng cơ chế bảo vệ quyền lợi của chủ sở hữu trong các tranh chấp kinh tế, thương mại, v.v. Tòa án phải là công cụ có hiệu lực bảo vệ quyền sở hữu khi bị xâm phạm, bên cạnh biện pháp tự bảo vệ của chủ sở hữu. Đặc biệt, trong lĩnh vực đất đai, quyền sử dụng đất là quyền tài sản phải được pháp luật hóa - được pháp luật bảo hộ, v.v.

Phát triển các thành phần kinh tế, các loại hình doanh nghiệp, cần tiếp tục phát triển và hoàn thiện kinh tế nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. "Kinh tế nhà nước bao gồm các nguồn lực nhà nước và doanh nghiệp nhà nước", giữ vai trò chủ đạo kinh tế quốc dân; trong đó, các doanh nghiệp nhà nước là lực lượng nòng cốt của kinh tế nhà nước, đi đầu trong hệ thống các doanh nghiệp Việt Nam và cạnh tranh bình đẳng với các loại hình doanh nghiệp khác. Do đó, tiếp tục đẩy mạnh cơ cấu lại doanh nghiệp nhà nước theo hướng tập trung vào những lĩnh vực then chốt, thiết yếu, những địa bàn quan trọng và quốc phòng, an ninh; những lĩnh vực mà các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác không đầu tư. Đẩy mạnh cổ phần hóa, bán vốn mà Nhà nước không cần nắm giữ, kể cả các doanh nghiệp đang làm ăn có hiệu quả, theo nguyên tắc thị trường. Tách bạch nhiệm vụ sản xuất, kinh doanh và nhiệm vụ chính trị, công ích; chức năng chủ sở hữu tài sản, vốn của nhà nước và chức năng quản lý nhà nước, chức năng quản trị kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước. Đồng thời, sớm xóa bỏ chức năng đại diện chủ sở hữu nhà nước của các bộ, ủy ban nhân dân đối với vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp, đảm bảo cho Nhà nước kiểm soát được hoạt động của các doanh nghiệp nhà nước thông qua tính minh bạch của hệ thống pháp luật, công khai các thông tin về hoạt động của doanh nghiệp nhà nước. Nhà nước cần chỉ đạo thực hiện tốt công tác kiểm tra, giám sát, gắn với kiểm tra, giám sát hoạt động của doanh nghiệp nhà nước; nâng cao tính độc lập, chuyên nghiệp và năng lực chuyên môn của các ban kiểm soát tại các doanh nghiệp nhà nước để việc kiểm tra, giám sát nội bộ thực sự hiệu quả. Đổi mới tổ chức và cơ chế hoạt động của các đơn vị sự nghiệp công theo hướng nâng cao chế độ tự chủ, tự chịu trách nhiệm về tổ chức bộ máy, biên chế, nhân sự và tài chính; xã hội hóa lĩnh vực dịch vụ công, thu hút các thành phần kinh tế tham gia lĩnh vực này. Kiện toàn đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý và nâng cao năng lực quản trị, quản lý doanh nghiệp nhà nước phù hợp với chuẩn mực quốc tế.

Cùng với đó, cần tiếp tục phát triển kinh tế tư nhân, kinh tế tập thể,... tích cực đổi mới nội dung và phương thức hoạt động của kinh tế tập thể, kinh tế hợp tác xã, đẩy mạnh liên kết, hợp tác dựa trên quan hệ lợi ích, áp dụng phương thức quản lý tiên tiến phù hợp với cơ chế thị trường. Nhà nước có chính sách, cơ chế hỗ trợ về tiếp cận nguồn vốn, đào tạo nguồn nhân lực, chuyển giao kỹ thuật, công nghệ, hỗ trợ phát triển thị trường, tạo điều kiện phát triển kinh tế hợp tác xã trên cơ sở phát triển và phát huy vai trò kinh tế hộ. Hoàn thiện cơ chế chính sách khuyến khích, tạo thuận lợi để phát triển mạnh kinh tế tư nhân ở hầu hết các ngành, lĩnh vực kinh tế, đảm bảo cho nó trở thành một động lực quan trọng của nền kinh tế. Hoàn thiện chính sách hỗ trợ phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa, v.v. Khuyến khích thành lập các tập đoàn kinh tế tư nhân, phát triển các loại hình doanh nghiệp, các hình thức tổ chức sản xuất, kinh doanh với sở hữu hỗn hợp, nhất là các doanh nghiệp cổ phần. Nâng cao hiệu quả thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), chú trọng chuyển giao công nghệ, trình độ quản lý và thị trường tiêu thụ sản phẩm. Tăng cường liên kết giữa các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài với doanh nghiệp trong nước nhằm phát triển công nghiệp hỗ trợ và công nghiệp có quy mô lớn, chất lượng cao, gắn với chuỗi giá trị khu vực và toàn cầu.

2.2. Phát triển đồng bộ các yếu tố thị trường và các loại thị trường

Để phù hợp với thể chế kinh tế thị trường hiện đại, các loại thị trường: hàng hóa và dịch vụ, lao động, tài chính, bất động sản, khoa học và công nghệ,… tất yếu phải được hình thành và phát triển đồng bộ về điều kiện để xây dựng, phát triển hệ thống thị trường hoàn chỉnh và đồng bộ về trình độ phát triển.

Thị trường nói chung và trong mỗi loại thị trường nói riêng đều phải có các yếu tố: hàng hóa, người tham gia thị trường (người mua, người bán), cung - cầu; giá cả; cạnh tranh; nhà nước (môi trường pháp lý, mức độ can thiệp). Mức độ đầy đủ các yếu tố, trình độ hoàn hảo của từng yếu tố sẽ quyết định trình độ phát triển và mức độ hoàn thiện của thị trường nói chung và của từng loại thị trường nói riêng. Cần tạo lập các điều kiện môi trường cho các loại thị trường nhanh chóng hình thành và phát triển; tiếp tục hoàn thiện thể chế về giá, về cạnh tranh và kiểm soát độc quyền trong kinh doanh. Xây dựng khung pháp lý minh bạch, có hiệu lực để kiểm soát, điều chỉnh các hành vi lạm dụng vị thế độc quyền và chống bán phá giá. Tiếp tục cải thiện môi trường kinh doanh, phù hợp với thông lệ quốc tế, bảo đảm thực hiện các cam kết hội nhập kinh tế quốc tế; thực hiện nghiêm nguyên tắc: công dân, doanh nghiệp được đầu tư và kinh doanh trong tất cả các lĩnh vực, ngành nghề mà pháp luật không cấm, bảo đảm quyền tự do ký kết, thực hiện hợp đồng.

Đối với thị trường hàng hóa, dịch vụ, đa dạng hóa theo hướng hiện đại, chú trọng hình thành khung pháp lý, phát triển hệ thống phân phối thông suốt và hiệu quả. Với thị trường tài chính, phải cơ cấu lại, đảm bảo lành mạnh hóa và ổn định vững chắc kinh tế vĩ mô, loại bỏ nguy cơ mất an toàn hệ thống, phục vụ có hiệu quả phát triển sản xuất, kinh doanh; đảm bảo nguyên tắc thị trường đối với thị trường tài chính gắn với tăng cường kiểm tra, kiểm soát của Nhà nước và giám sát của xã hội; phát triển thị trường mua bán mở, thị trường các công cụ phát sinh, cho thuê tài sản, v.v. Đối với thị trường bất động sản, tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật, cơ chế chính sách để thị trường này vận hành thông suốt, phù hợp quy luật cung - cầu nhằm khai thác có hiệu quả, sử dụng tiết kiệm nguồn lực từ đất đai và tài sản, kết cấu hạ tầng trên đất, ngăn ngừa đầu cơ, lãng phí. Đối với thị trường khoa học và công nghệ, tiếp tục đổi mới, phát triển mạnh mẽ và đồng bộ; thực hiện cơ chế thị trường và có chính sách hỗ trợ các tổ chức, cá nhân, nhất là doanh nghiệp đầu tư nghiên cứu, phát triển, chuyển giao công nghệ, ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ vào sản xuất, kinh doanh. Hoàn thiện cơ chế, chính sách để phát triển đồng bộ, liên thông thị trường lao động cả về quy mô, chất lượng và cơ cấu ngành nghề.

2.3. Đổi mới quản lý nhà nước về kinh tế - xã hội, nâng cao vai trò và năng lực lãnh đạo của Đảng về kinh tế - xã hội

Đổi mới quản lý nhà nước về kinh tế - xã hội là một trong những vấn đề trọng yếu của hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Vai trò của Nhà nước được xác định như là "bà đỡ" cho sự phát triển kinh tế, "người nhạc trưởng" trong quản lý, điều tiết vĩ mô nền kinh tế. Vai trò của Nhà nước thể hiện trước hết trong việc "tạo lập sân chơi rõ ràng, công bằng và điều khiển công tâm cuộc chơi". Việc phát huy vai trò đó phụ thuộc vào nhiều điều kiện, quan trọng hàng đầu là: (1) chất lượng hệ thống pháp luật kinh tế và các văn bản pháp quy mà Nhà nước ban hành; (2) chất lượng hoạt động của bộ máy nhà nước và năng lực, tinh thần trách nhiệm của đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước. Việc đổi mới quản lý nhà nước về kinh tế - xã hội phù hợp với yêu cầu của nền kinh tế thị trường hiện đại cũng phải hướng tới yêu cầu mở rộng dân chủ trong hoạt động kinh tế. Vấn đề này thể hiện ở 2 khía cạnh: (1) mở rộng quyền tự do thực hiện các hoạt động kinh doanh của các chủ thể trong khuôn khổ pháp luật của Nhà nước; (2) mở rộng quyền tham gia hình thành hệ thống pháp luật, cơ chế chính sách của các chủ thể kinh doanh.

Đảng lãnh đạo đất nước được khẳng định tại Điều 4, Hiến pháp năm 2013, trong đó có lãnh đạo thực hiện nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế, có sự quản lý của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa nhằm mục tiêu: "Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh". Vai trò lãnh đạo của Đảng thể hiện ở việc nâng cao chất lượng công tác hoạch định các đường lối, chủ trương, chính sách kinh tế,… phải thực sự kết tinh được trí tuệ của toàn Đảng và toàn dân, đảm bảo "đưa cuộc sống vào nghị quyết và đưa nghị quyết vào cuộc sống".

Quá trình đổi mới và hoàn thiện sự lãnh đạo của Đảng về kinh tế cần xác định rõ ràng vai trò lãnh đạo của Đảng và chức năng quản lý kinh tế của Nhà nước. Vấn đề này cần được quán triệt nhằm khắc phục những sai lầm thường xảy ra trong quản lý kinh tế ở nước ta là các cơ quan đảng làm thay chức năng quản lý của Nhà nước, còn cơ quan nhà nước lại lấn át quyền quản lý của doanh nghiệp.

Nâng cao năng lực lãnh đạo của Đảng về kinh tế - xã hội tập trung vào: nâng cao năng lực hoạch định đường lối, chủ trương phát triển kinh tế - xã hội của Đảng. Tăng cường lãnh đạo việc thể chế hóa và tổ chức thực hiện đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về kinh tế - xã hội. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát, sơ kết, tổng kết thực hiện đường lối, chủ trương, nghị quyết của Đảng. Lãnh đạo việc bố trí cán bộ và lãnh đạo, chỉ đạo việc thực hiện của đội ngũ cán bộ hoạt động trong các lĩnh vực kinh tế - xã hội và nâng cao năng lực, hiệu quả công tác tham mưu về kinh tế - xã hội ở các cấp, các ngành.

Tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng và nâng cao năng lực lãnh đạo phát triển kinh tế - xã hội của Đảng cần phải đảm bảo thực hiện nguyên tắc thống nhất giữa kinh tế và chính trị. Đây là nguyên tắc, thước đo hiệu quả sự lãnh đạo và năng lực lãnh đạo của Đảng cầm quyền.

GS, TS. CHU VĂN CẤP, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh
___________________

1 - ĐCSVN - Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb CTQG, H. 2011, tr. 107-108.

2 - ĐCSVN - Dự thảo các Văn kiện trình Đại hội XII của Đảng (Tài liệu sử dụng tại đại hội đảng bộ cấp huyện, cấp tỉnh và tương đương), tháng 4-2015, tr. 27.

3 - Sđd - tr. 15.

4 - Sđd - tr. 29.