Ngày 22-9-2018, Chiến lược kết nối châu Âu với châu Á của Liên minh châu Âu (gọi tắt là Chiến lược kết nối Âu - Á) được thông qua. Đây là một trong những nội dung quan trọng nhằm hiện thực hóa Chiến lược toàn cầu của EU trong thế kỷ XXI, nó tạo ra nhiều cơ hội nhưng cũng chứa đựng không ít thách thức đối với quốc phòng - an ninh khu vực.

Bối cảnh EU thông qua Chiến lược kết nối Âu - Á

Năm 2018, thế giới chứng kiến nhiều diễn biến chính trị lớn trong quan hệ quốc tế tác động tới EU. Lần đầu tiên kể từ sau Chiến tranh thế giới lần thứ II, quan hệ xuyên Đại Tây Dương giữa Mỹ và các nước châu Âu đứng trước nguy cơ bị xáo trộn do Tổng thống Đô-nan Trăm đưa ra quan điểm “Nước Mỹ trên hết” và “tuyên chiến” thương mại với Trung Quốc cũng như các nước đồng minh chiến lược truyền thống trong EU. Đặc biệt là, Mỹ rút khỏi Thỏa thuận của Nhóm P5+1 với I-ran - thỏa thuận được các nước thành viên EU rất hoan nghênh và đầu tư nhiều dự án hợp tác với I-ran, trị giá hàng chục tỷ USD; rút khỏi Hiệp định Pa-ri về Chống biến đổi khí hậu; chấm dứt các cuộc đàm phán về Hiệp định đầu tư - thương mại xuyên Đại Tây Dương; gia tăng sức ép, buộc các nước thành viên EU ngừng mua khí đốt tự nhiên của Nga (chuyển sang mua khí đốt hóa lỏng của Mỹ với giá cao hơn nhiều lần so với giá mua của Nga), làm cho lãnh đạo các nước thành viên EU phải tự tìm hướng đi, cách giải quyết cho riêng mình, nhằm không lệ thuộc vào Mỹ.

Cùng với Mỹ, Trung Quốc đẩy mạnh các hoạt động nhằm thực hiện sáng kiến “Vành đai và Con đường” trên khắp các châu lục, trong đó có châu Âu. Họ coi sáng kiến này tương tự như Kế hoạch Mác-san của Mỹ trước đây đã giúp các nước châu Âu tái thiết kinh tế sau Chiến tranh thế giới lần thứ hai. Một số chính giới Mỹ thì đánh giá, sáng kiến “Vành đai và Con đường” cùng với Kế hoạch “Sản xuất tại Trung Quốc 2025” có thể là hai trụ cột của trật tự thế giới kiểu mới, nhằm hướng tới mục tiêu thay thế trật tự thế giới do Mỹ đang lãnh đạo.

Bà Phê-đê-ri-ca Mô-ghe-ri-ni (trái) họp báo nói về dự án Chiến lược kết nối Âu - Á (Ảnh: AFP)

Vấn đề đáng quan tâm nữa là, năm 2018, châu Á nổi lên như một tâm điểm cạnh tranh địa chính trị giữa Mỹ và nhiều nước khác với Trung Quốc. Ngoài Mỹ, các nước lớn như Nga và Ấn Độ đều có chiến lược hướng tới châu Á. Nga đã hoạch định chiến lược đối tác Á - Âu nhằm kết nối nền tảng của Liên minh kinh tế Á - Âu với Tổ chức hợp tác Thượng Hải, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và nâng cấp quan hệ Nga - ASEAN từ “đối tác” thành “đối tác chiến lược”. Ấn Độ cũng điều chỉnh Chiến lược “Hướng Đông” thành “Hành động phía Đông” nhằm đẩy mạnh hợp tác kinh tế, chính trị và an ninh với các nước Đông Á. Cùng với đó, lãnh đạo EU cũng chủ động điều chỉnh chiến lược trong quan hệ với các nước châu Á trên cơ sở Chiến lược toàn cầu của họ trong thế kỷ XXI và bước đầu đạt nhiều kết quả quan trọng trong quan hệ giữa hai khu vực. Theo bà Phê-đê-ri-ca Mô-ghe-ri-ni - Cao ủy về chính sách đối ngoại và an ninh của EU đánh giá: quan hệ Âu - Á chưa bao giờ gần gũi như hiện nay, trong đó, hai nền kinh tế kết nối, văn hóa giao thoa, an ninh ràng buộc chặt chẽ vừa cùng đối mặt với những thách thức, đe dọa chung, vừa cùng chia sẻ lợi ích từ cơ chế hợp tác và môi trường hòa bình khu vực mang lại. Đồng thời, Bà đưa ra dự báo, thời gian tới, hai bên sẽ có nhiều khả năng và cơ hội để xây dựng những quyết sách chính trị chung, thúc đẩy sự phát triển thịnh vượng của cả hai châu lục vì lợi ích của người dân, v.v. Với những lý do trên, Chiến lược kết nối Âu - Á của EU được Ủy ban châu Âu thông qua, không chỉ được đánh giá là chiến lược “nhạy cảm” về địa chính trị, mà còn rất kịp thời, phù hợp với xu thế thời đại và mang lại lợi ích cho tất cả các quốc gia hai châu lục.

Nội dung cơ bản của Chiến lược kết nối Âu - Á

Chiến lược kết nối Âu - Á được EU đưa ra sau khi Chủ tịch Ủy ban châu Âu Giên-cơ-lau-đe Giun-cơ kêu gọi EU phải có một chính sách đối ngoại phù hợp với nền kinh tế của Khối, nhằm đối phó với cách tiếp cận “Nước Mỹ trên hết” của Tổng thống Mỹ Đô-nan Trăm và tác động tiêu cực từ sáng kiến “Vành đai và Con đường” của Trung Quốc. Chiến lược này phản ánh cách tiếp cận có tính nguyên tắc, hợp quy luật. Theo đó, EU công nhận châu Á là lục địa bao gồm các khu vực địa lý có những đặc điểm rất khác biệt, nổi lên trong đó các quốc gia có thể chế chính trị khác nhau, mô hình kinh tế và trình độ phát triển cũng rất khác nhau.

Chuyên gia Mai-ke O-ka-no-Hây-man (nghiên cứu quan hệ EU - châu Á thuộc Viện Nghiên cứu quan hệ quốc tế của Hà Lan) nhận định: Chiến lược kết nối với châu Á là một bước phát triển rất quan trọng sau khi EU liên tục phải hứng chịu những chỉ trích vì đã phản ứng quá chậm chạp trước sự gia tăng ảnh hưởng mang tính chất cường quyền của Trung Quốc. Chuyên gia này cũng cho biết, vấn đề hiện nay không phải là chỉ trích EU không có tầm nhìn chiến lược mà là làm thế nào để nhanh chóng biến sáng kiến kết nối với châu Á trở thành dự án chiến lược có tính khả thi cao. Theo Mai-ke O-ka-no-Hây-man, EU sẽ phải dành một khoản đầu tư không nhỏ để thực hiện Chiến lược này, bởi Trung Quốc - với nguồn dự trữ tiền tệ lớn nhất thế giới đang sẵn sàng “rải tiền” ra để xây dựng các tuyến giao thông huyết mạch xuyên lục địa Á - Âu. Tính đến đầu năm 2018, nước này đã chi hàng nghìn tỷ USD cho sáng kiến “Vành đai và Con đường”.

Chiến lược kết nối Âu - Á được thông qua và hoạt động theo 03 nguyên tắc cơ bản là: kết nối bền vững, toàn diện và dựa trên các luật lệ quốc tế, nhằm hướng tới các mục tiêu: (1) Hình thành mạng lưới giao thông rộng lớn trên cả ba tuyến chính là đường bộ, đường biển và đường hàng không, bởi hiện nay 70% thương mại là qua đường biển, hơn 25% qua đường hàng không, trong khi đường sắt không đáng kể, do đó vẫn còn nhiều tiềm năng tăng trưởng. (2) Hình thành mạng lưới liên kết về năng lượng để bảo đảm an ninh năng lượng với những nguồn năng lượng mới, năng lượng sạch và năng lượng tái tạo. (3) Phát huy vai trò và ảnh hưởng nổi trội về kinh tế của EU ở châu Á trong bối cảnh khu vực này đang phát triển nhanh, năng động nhất thế giới và đang hình thành xu hướng biến thế kỷ XXI thành thế kỷ châu Á. (4) Góp phần tạo ra môi trường phát triển ổn định trên lục địa Á - Âu thông qua hợp tác và tăng cường hiểu biết lẫn nhau. (5) Thúc đẩy sự phát triển kinh tế của các nước kém thịnh vượng ở châu Á, góp phần xóa đói, giảm nghèo và tạo ra sự tăng trưởng bền vững. (6) Cải thiện năng lực quản trị dòng vốn, con người, hàng hóa và dịch vụ. (7) Thu hẹp khoảng cách đầu tư thông qua hoạt động cải thiện cách thức huy động các nguồn lực, củng cố đòn bẩy tài chính của EU và tăng cường mở rộng quan hệ đối tác quốc tế.

Để hiện thực hóa Chiến lược, EU đề ra 07 biện pháp chủ yếu: (1) Đẩy mạnh hợp tác với các nước châu Á. (2) Hỗ trợ kết nối bền vững trong xây dựng chính sách và thúc đẩy các cơ chế đối thoại. (3) Thúc đẩy hoạt động trao đổi dữ liệu hải quan. (4) Hợp tác với các cơ quan để thống nhất cơ chế pháp lý cho việc vận chuyển hàng hóa bằng đường sắt trên lục địa Á - Âu. (5) Xây dựng những tiêu chuẩn về sử dụng các công nghệ hướng tới tương lai. (6) Tạo điều kiện thuận lợi cho đầu tư kết nối Á - Âu thông qua những khoản tín dụng và hợp đồng bảo lãnh phù hợp với các tiêu chuẩn quốc tế và “sân chơi” bình đẳng. (7) Thúc đẩy các thỏa thuận về loại bỏ khí thải các-bon trong vận tải quốc tế, đặc biệt là ngành Hàng không và Hàng hải.

Cơ hội và thách thức đối với quốc phòng - an ninh khu vực

Chiến lược kết nối Âu - Á của EU tạo ra nhiều cơ hội nhưng cũng đặt ra không ít thách thức đối với quốc phòng - an ninh khu vực. Về cơ hội, Chiến lược tạo môi trường, hiệu ứng tích cực cho các nước trong khu vực vươn lên bắt kịp tiêu chuẩn khoa học - công nghệ và tài chính - kinh tế, đáp ứng yêu cầu của cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0 mà nhiều nước dẫn đầu châu Âu, như: Đức, Pháp, I-ta-li-a đã và đang phát triển nhanh, bền vững. Đồng thời, tạo điều kiện để các nước trong khu vực tiếp nhận, chuyển giao công nghệ cao lưỡng dụng của Cách mạng Công nghiệp 4.0, nhằm vừa vươn lên tiếp cận chuỗi giá trị toàn cầu, vừa ứng dụng để phát triển công nghiệp quốc phòng nội địa. Và theo Chiến lược, một số nước thành viên EU sẽ gia tăng sự hiện diện hải quân của mình để duy trì quyền tự do hàng hải trên khu vực Biển Đông, góp phần duy trì môi trường an ninh, an toàn và tự do hàng hải trên vùng biển này. Mặt khác, các nước thành viên EU cũng tuyên bố ủng hộ cách thức giải quyết tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông dựa trên cơ sở Công ước của Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982, phản đối hoạt động quân sự hóa ở Biển Đông và việc sử dụng vũ lực trong giải quyết các bất đồng, tranh chấp trên biển.

Về thách thức, Chiến lược kết nối Âu - Á của EU buộc các nước trong khu vực cần có đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ trong bối cảnh châu Á là tâm điểm cạnh tranh chiến lược giữa các cường quốc, trước hết là Mỹ, Trung Quốc, Nga, Nhật Bản và Ấn Độ. Trong điều kiện đó, một số nước trong khu vực có vị trí nhạy cảm về địa chính trị có thể bị lôi kéo vào sự cạnh tranh giữa các cường quốc. Ngoài ra, để tận dụng cơ hội từ Chiến lược kết nối Âu - Á của EU, các nước trong khu vực cần nỗ lực hoạch định chiến lược phát triển theo hướng tái cơ cấu kinh tế và quốc phòng nhằm không bị tụt lại phía sau. Đây là thách thức không nhỏ không chỉ đối với giới lãnh đạo trong hoạch định chiến lược phát triển ở mỗi quốc gia, mà còn tác động lớn đối với cả giới doanh nghiệp và người dân. Đặc biệt, khi EU cùng với các nước châu Á hình thành không gian kinh tế số hóa và kết nối cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin, các nước trong khu vực sẽ đứng trước nguy cơ các cuộc tiến công trên không gian mạng. Do đó, các nước này phải xây dựng và thực thi Luật An ninh mạng - yếu tố hết sức quan trọng và cấp thiết trong kỷ nguyên kinh tế số của cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0.

Đại tá LÊ THẾ MẪU