Cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XV và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2021 - 2026 diễn ra cùng một ngày (23/5/2021) trên phạm vi cả nước. Cuộc bầu cử lần này, đặt trong bối cảnh sau hơn 35 năm thực hiện công cuộc đổi mới toàn diện đất nước đã đạt được những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử trên mọi lĩnh vực; sự thành công Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng; nhưng cũng đang đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức, nhất là sự tác động và ảnh hưởng nặng nề của đại dịch COVID-19, cũng như sự chống phá quyết liệt của các thế lực thù địch. Cuộc bầu cử là sự kiện chính trị quan trọng của đất nước, là nơi để cử tri phát huy quyền làm chủ của công dân, lựa chọn bầu ra những đại biểu tiêu biểu, xứng đáng đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân trong Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ mới, góp phần tích cực vào việc xây dựng, củng cố và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Để góp phần vào thành công của Cuộc bầu cử, một trong những nội dung đòi hỏi mọi công dân phải nắm chắc và tuân thủ triệt để là nguyên tắc bầu cử. Bài viết tập trung nghiên cứu, phân tích “Nguyên tắc bầu cử được quy định trong Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân (năm 2015)”, góp phần nâng cao nhận thức để có “Ngày Hội của toàn dân” thành công tốt đẹp.

Nguyên tắc bầu cử quyết định tính hợp hiến, hợp pháp, dân chủ, khách quan, công bằng của cuộc bầu cử. Theo đó, nguyên tắc bầu cử không chỉ được Hiến định¹, mà còn được quy định ngay tại Điều 1, Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân (năm 2015) - Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân hiện hành - là:“Việc bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân được tiến hành theo nguyên tắc phổ thông, bình đẳng, trực tiếp và bỏ phiếu kín”.

1. Nguyên tắc bầu cử phổ thông

Phổ thông được hiểu là đại trà, rộng rãi, phổ biến. Bầu cử theo nguyên tắc phổ thông có nghĩa là bầu cử được tổ chức cho mọi công dân tham gia không phân biệt dân tộc, giới tính, thành phần xã hội, tín ngưỡng, tôn giáo, trình độ văn hóa, nghề nghiệp, thời hạn cư trú; không hạn chế đối với bất kỳ một công dân nào, nếu con người đạt được mức độ hoàn chỉnh về mặt nhận thức đều được trao quyền bầu cử. Tại Điều 2, Luật chỉ rõ: “Tính đến ngày bầu cử được công bố, công dân nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đủ mười tám tuổi trở lên có quyền bầu cử và đủ hai mươi mốt tuổi trở lên có quyền ứng cử vào Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp”, trừ những trường hợp nhất định không được bầu cử, như: mất năng lực hành vi dân sự hoặc bị tước quyền bầu cử. Tiếp đó, nguyên tắc bầu cử phổ thông còn được thể hiện trong nhiều quy định của Luật, như: “Ngày bầu cử phải là ngày chủ nhật và được công bố chậm nhất là 115 ngày trước ngày bầu cử. Trong thời hạn 10 ngày trước ngày bầu cử, Tổ bầu cử phải thường xuyên thông báo cho cử tri biết ngày bầu cử, nơi bỏ phiếu, thời gian bỏ phiếu bằng hình thức niêm yết, phát thanh và các phương tiện thông tin đại chúng khác của địa phương. Việc bỏ phiếu bắt đầu từ bảy giờ sáng đến bảy giờ tối cùng ngày. Mọi công dân có quyền bầu cử đều được ghi tên vào danh sách cử tri và được phát thẻ cử tri. Chậm nhất là 20 ngày trước ngày bầu cử, Tổ bầu cử phải niêm yết danh sách chính thức những người ứng cử đại biểu Quốc hội, ứng cử đại biểu Hội đồng nhân dân ở khu vực bỏ phiếu. Chậm nhất là 40 ngày trước ngày bầu cử, cơ quan lập danh sách cử tri niêm yết danh sách cử tri tại trụ sở Ủy ban nhân dân cấp xã và tại những địa điểm công cộng của khu vực bỏ phiếu, đồng thời thông báo rộng rãi danh sách cử tri và việc niêm yết để Nhân dân kiểm tra. Kết quả bầu cử được tính trên số phiếu bầu hợp lệ và chỉ được công nhận khi đã có quá một nửa tổng số cử tri trong danh sách cử tri tại đơn vị bầu cử tham gia bầu cử…”²

Như vậy, nguyên tắc bầu cử phổ thông được quy định trong Luật hiện hành không những thể hiện tính công khai, dân chủ mà còn nhằm bảo đảm để cuộc bầu cử trở thành một cuộc sinh hoạt chính trị rộng lớn, tạo điều kiện thuận lợi để công dân thực hiện quyền bầu cử của mình.

2. Nguyên tắc bầu cử bình đẳng

Theo từ điển tiếng Việt, bình đẳng là ngang hàng nhau (về mặt nào đó trong xã hội). Bình đẳng được Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (năm 2013) khẳng định:“Mọi người đều bình đẳng trước pháp luật. Không ai bị phân biệt đối xử trong đời sống chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội”³. Trong bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân, nguyên tắc bầu cử bình đẳng được thể hiện trong Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân (năm 2015): “Mỗi công dân chỉ được ghi tên vào một danh sách cử tri ở nơi mình thường trú hoặc tạm trú. Mỗi cử tri có quyền bỏ một phiếu bầu đại biểu Quốc hội và bỏ một phiếu bầu đại biểu Hội đồng nhân dân tương ứng với mỗi cấp Hội đồng nhân dân. Người ứng cử đại biểu Quốc hội chỉ được ghi tên vào danh sách ứng cử đại biểu Quốc hội ở một đơn vị bầu cử”⁴.

Bình đẳng trong bầu cử là nguyên tắc quan trọng xuyên suốt quá trình bầu cử, nhằm bảo đảm tính khách quan, không thiên vị; mọi công dân đều có cơ hội ngang nhau tham gia bầu cử, không phụ thuộc vào giới tính, địa vị xã hội, sắc tộc, tôn giáo ..., nghiêm cấm mọi sự phân biệt dưới bất cứ hình thức nào.

3. Nguyên tắc bầu cử trực tiếp

Bầu cử trực tiếp có nghĩa là công dân trực tiếp thể hiện ý chí của mình qua lá phiếu, công dân trực tiếp bầu ra đại biểu của mình chứ không qua một cấp đại diện cử tri nào. Trái với nguyên tắc bầu cử trực tiếp là nguyên tắc bầu cử gián tiếp. Nguyên tắc bầu cử gián tiếp là cử tri không trực tiếp bầu ra người đại diện cho mình mà bầu ra thành viên của Tuyển cử đoàn, sau đó Tuyển cử đoàn mới bầu ra cơ quan đại diện hay chức danh nhà nước. Bầu cử gián tiếp có thể qua hai cấp như bầu Tổng thống Mỹ (cử tri bầu ra Đại cử tri đoàn) hoặc bầu ra ba cấp như bầu Quốc hội Trung Quốc (Đại hội đại biểu nhân dân toàn Trung Quốc).

Đối với Việt Nam, cùng với nguyên tắc bầu cử: phổ thông, bình đẳng, bỏ phiếu kín, nguyên tắc bầu cử trực tiếp được quy định rõ tại Điều 31 (Sắc lệnh số 51 ngày 17/10/1945): “Mỗi cử tri phải thân hành đi bầu, không được ủy quyền, cũng không được bầu bằng cách gửi thư” trong cuộc tổng tuyển cử bầu Quốc dân đại hội (cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội đầu tiên) và được sử dụng nhất quán trong tất cả các cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân, đến nay vẫn không có sự thay đổi. Theo đó, tại khoản 2, 3, 4 Điều 69, Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân hiện hành, nguyên tắc bầu cử trực tiếp được quy định như sau:

“ Cử tri phải tự mình, đi bầu cử, không được nhờ người khác bầu cử thay, trừ trường hợp quy định tại khoản 3 và khoản 4 Điều này; khi bầu cử phải xuất trình thẻ cử tri.

Cử tri không thể tự viết được phiếu bầu thì nhờ người khác viết hộ, nhưng phải tự mình bỏ phiếu; người viết hộ phải bảo đảm bí mật phiếu bầu của cử tri. Trường hợp cử tri vì khuyết tật không tự bỏ phiếu được thì nhờ người khác bỏ phiếu vào hòm phiếu.

 Trong trường hợp cử tri ốm đau, già yếu, khuyết tật không thể đến phòng bỏ phiếu được thì Tổ bầu cử mang hòm phiếu phụ và phiếu bầu đến chỗ ở, chỗ điều trị của cử tri để cử tri nhận phiếu bầu và thực hiện việc bầu cử. Đối với cử tri là người đang bị tạm giam, người đang chấp hành biện pháp đưa vào cơ sở giáo dục bắt buộc, cơ sở cai nghiện bắt buộc mà trại tạm giam, cơ sở giáo dục bắt buộc, cơ sở cai nghiện bắt buộc không tổ chức khu vực bỏ phiếu riêng hoặc cử tri là người đang bị tạm giữ tại nhà tạm giữ thì Tổ bầu cử mang hòm phiếu phụ và phiếu bầu đến trại tạm giam, nhà tạm giữ, cơ sở giáo dục bắt buộc, cơ sở cai nghiện bắt buộc để cử tri nhận phiếu bầu và thực hiện việc bầu cử”⁵.

4. Nguyên tắc bỏ phiếu kín

Bỏ phiếu kín là phương pháp bỏ phiếu trong đó lựa chọn của cử tri trong một cuộc bầu cử được giữ bí mật (vô danh), việc bỏ phiếu kín sẽ loại trừ sự theo dõi và kiểm soát từ bên ngoài ảnh hưởng đến việc bỏ phiếu của cử tri. Mục đích của nguyên tắc này là nhằm đảm bảo tự do trong thể hiện ý chí của cử tri. Trên thế giới, một trong những hình thức bỏ phiếu kín thường gặp nhất là in sẵn những lá phiếu trên đó có tên của các ứng cử viên. Các điểm bỏ phiếu sẽ cung cấp những lá phiếu này cho cử tri để họ bí mật lựa chọn. Cách bỏ phiếu này được thiết kế để tránh sự can thiệp và ngăn không cho người khác biết được cử tri nào đã bầu cho ai.

Luật Bầu cử hiện hành quy định về nguyên tắc bỏ phiếu kín như sau: “Khi cử tri viết phiếu bầu, không ai được xem, kể cả thành viên Tổ bầu cử. Cử tri không thể tự viết được phiếu bầu thì nhờ người khác viết hộ, nhưng phải tự mình bỏ phiếu; người viết hộ phải bảo đảm bí mật phiếu bầu của cử tri”⁶.

Để các quy định của pháp luật bầu cử đi vào đời sống xã hội tạo điều kiện cho cuộc Bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XV và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2021 - 2026 diễn ra thành công, bên cạnh trách nhiệm của các cấp, các ngành, các cơ quan, đoàn thể trong công tác tuyên truyền, vận động đối với các tầng lớp nhân dân, đòi hỏi mỗi cử tri với tư cách là công dân nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam cần đề cao ý thức, trách nhiệm trong việc nghiên cứu, tìm hiểu pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân, nhất là nguyên tắc bầu cử. Thực hiện tốt điều đó, góp phần quan trọng vào việc củng cố kiến thức hiểu biết về pháp luật, phát huy quyền và nghĩa vụ công dân tham gia Bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XV và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2021 - 2026 bảo đảm dân chủ, đúng luật, an toàn, tiết kiệm.

HOÀNG NGUYÊN THẮNG, Viện Kiểm sát quân sự Quân khu 1
________________

1- Điều 7, Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (năm 2013).

2- Điều 5, 29, 30, 32, 59, 70, 71, 78, Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân (năm 2015)

3 - Điều 16, Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (năm 2013).

4 - Điều 29, 69, 57, Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân (năm 2015)

5, 6 - Điều 69, Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân (năm 2015).