Nguyên tắc tập trung dân chủ có tầm quan trọng hàng đầu trong các nguyên tắc tổ chức, sinh hoạt và hoạt động của Đảng Cộng sản Việt Nam. Để thực hiện mục tiêu xây dựng Đảng thực sự vững mạnh về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức, nhất thiết phải giữ vững và tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc này. Đó vừa là yêu cầu cấp bách, vừa là vấn đề cơ bản lâu dài trong công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng.

Tập trung dân chủ là nguyên tắc cơ bản của học thuyết Mác – Lê-nin về đảng kiểu mới của giai cấp công nhân và cũng là nguyên tắc cơ bản trong tổ chức, sinh hoạt và hoạt động cách mạng của Đảng Cộng sản. Thực hiện nguyên tắc này là cơ sở đảm bảo sự thống nhất về tư tưởng, ý chí và hành động của Đảng, làm cho Đảng luôn vững mạnh cả về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức; đồng thời, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của các tổ chức đảng và mọi đảng viên. Mặt khác, nguyên tắc cơ bản này cũng là trọng điểm mà các thế lực thù địch, chống đối thường tập trung công kích nhằm phá hoại và phủ nhận vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản.

Trong nguyên tắc tập trung dân chủ, tập trung và dân chủ luôn thống nhất với nhau, tập trung phải trên cơ sở dân chủ, dân chủ đi đôi với tập trung. Dân chủ là điều kiện, tiền đề của tập trung, tập trung là cơ sở bảo đảm cho dân chủ được thực hiện và phát huy. Dân chủ càng được đề cao thì tập trung càng vững chắc, sức mạnh đoàn kết của Đảng càng được khẳng định. Nếu thực hành dân chủ tốt, sẽ phát huy được trí tuệ, tiềm năng, khơi dậy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của mọi đảng viên, tổ chức đảng, tạo nên sự thống nhất ý chí và hành động của Đảng. Bởi vậy, trong tổ chức, sinh hoạt và lãnh đạo của Đảng, phải thực hiện sự thống nhất chặt chẽ dân chủ với tập trung, không được tuyệt đối hóa hay coi nhẹ mặt nào. Nếu tuyệt đối hóa tập trung sẽ dẫn đến quan liêu, chuyên quyền, độc đoán; ngược lại, tuyệt đối hóa dân chủ sẽ dẫn đến tình trạng lạm dụng, vô tổ chức, vô kỷ luật. Cả hai biểu hiện trên đều không đúng và làm giảm sức mạnh của Đảng.

Thực tiễn lịch sử hơn 8 thập kỷ xây dựng, phát triển và trưởng thành của Đảng Cộng sản Việt Nam, đặc biệt từ khi giành được chính quyền, Đảng lãnh đạo Nhà nước và xã hội đã chứng minh: ở đâu và khi nào, nguyên tắc tập trung dân chủ được cấp ủy, người đứng đầu và cán bộ, đảng viên nhận thức, thực hiện một cách đầy đủ, tuân thủ nghiêm túc, thì ở đó, khi đó, dân chủ được mở rộng, tập trung càng vững chắc, sức mạnh và sức chiến đấu của Đảng càng được khẳng định và ngược lại. Tuy nhiên, trong thực tiễn hoạt động, vẫn còn một số cấp ủy, tổ chức đảng nhận thức chưa đúng về bản chất, vai trò của nguyên tắc tập trung dân chủ nên có biểu hiện xem nhẹ nguyên tắc này. “Ở một số tổ chức đảng, vẫn có tình trạng một số cấp ủy viên chưa nhận thức đầy đủ tầm quan trọng của nguyên tắc tập trung dân chủ, chưa thật sự tôn trọng và thực hiện nghiêm túc quy chế làm việc. Còn tình trạng dân chủ hình thức, thống nhất một chiều, thiếu sự tranh luận, thảo luận thấu đáo hoặc hiểu không đúng nguyên tắc này, dẫn đến mất đoàn kết nội bộ ở một số nơi”¹. Cũng có những biểu hiện vi phạm, xa rời nguyên tắc không phải do nhận thức, mà chủ yếu là do cố tình thực hiện sai, biết sai vẫn cứ làm, hoặc ngụy biện cho những vi phạm, sai lầm của mình. Một trong những nguyên nhân quan trọng của tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hoá” trong nội bộ là: “Nguyên tắc tập trung dân chủ ở nhiều nơi bị buông lỏng; nguyên tắc tự phê bình và phê bình thực hiện không nghiêm, chưa có cơ chế để bảo vệ người đấu tranh phê bình”². Thực tiễn hoạt động của các đảng cộng sản thời gian qua cho thấy, mỗi khi nguyên tắc tập trung dân chủ bị xem thường, buông lỏng trong các hoạt động của đảng thì sẽ dẫn đến nội bộ thiếu đoàn kết, thống nhất, kỷ luật không nghiêm, tư tưởng phân rã, mất sức chiến đấu, tạo mảnh đất màu mỡ để các thế lực thù địch lợi dụng chống phá. Bài học xương máu từ sự sụp đổ của Đảng Cộng sản Liên Xô và Đảng Cộng sản các nước Đông Âu vào những năm cuối của thế kỷ XX đến nay vẫn còn nóng hổi, cần tiếp tục được nghiên cứu, rút ra làm bài học kinh nghiệm trong tình hình hiện nay.

Vì vậy, để phòng, chống có hiệu quả những biểu hiện xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ, đòi hỏi sự nỗ lực rất cao của toàn Đảng, của tất cả các tổ chức đảng và mọi cán bộ, đảng viên với quyết tâm chính trị cao, bằng nhiều giải pháp toàn diện và đồng bộ, trong đó, cần tập trung thực hiện tốt một số giải pháp chính sau:

Thứ nhất, không ngừng nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên về bản chất, nội dung, yêu cầu của nguyên tắc tập trung dân chủ. Hiểu sâu sắc nguyên tắc tập trung dân chủ là quy định của Đảng, đồng thời là quy luật vận động, phát triển của Đảng. Quán triệt sâu sắc quan điểm của V.I. Lê-nin và tư tưởng Hồ Chí Minh, cũng như của Đảng ta về nguyên tắc tập trung dân chủ là vấn đề cấp thiết trong tình hình hiện nay. Theo V.I. Lê-nin: “Chế độ tập trung hiểu theo nghĩa thực sự dân chủ, đã bao hàm khả năng - khả năng này do lịch sử tạo ra lần đầu tiên - phát huy một cách đầy đủ và tự do không những các đặc điểm của địa phương mà cả những sáng kiến của địa phương, tính chủ động của địa phương, tính chất muôn hình muôn vẻ của các đường lối, của các phương pháp và phương tiện để đạt mục đích chung”³. Hồ Chí Minh chỉ rõ: “Đảng tổ chức theo nguyên tắc dân chủ tập trung. Nghĩa là: có Đảng chương thống nhất, kỷ luật thống nhất, cơ quan lãnh đạo thống nhất. Cá nhân phải phục tùng đoàn thể, số ít phải phục tùng số nhiều, cấp dưới phải phục tùng cấp trên, địa phương phải phục tùng Trung ương”⁴.

Nhận thức đúng đắn bản chất, yêu cầu, nắm chắc nội dung nguyên tắc tập trung dân chủ trong Điều lệ Đảng, coi đó là nền tảng, cơ sở khoa học cho mỗi đảng viên trong sinh hoạt, hoạt động và bảo vệ Đảng, phòng, chống có hiệu quả những biểu hiện xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ. Tập trung dân chủ có nghĩa là tất cả các cơ quan đảng phải do bầu cử mà ra và hoạt động theo nguyên tắc tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách, thực hiện chế độ báo cáo, định kỳ thông báo tình hình hoạt động đến các tổ chức đảng trực thuộc, thực hiện nghiêm túc chế độ tự phê bình và phê bình. Đảng viên có ý kiến thuộc về thiểu số được quyền bảo lưu, song phải chấp hành nghiêm chỉnh nghị quyết của Đảng. Tập trung dân chủ có nghĩa là kỷ luật nghiêm ngặt và thống nhất đối với toàn thể đảng viên; là sự phục tùng ý chí và nghị quyết của đa số, các cơ quan cấp dưới phải chấp hành quyết định của các cơ quan có thẩm quyền cấp trên. Tập trung dân chủ đảm bảo cho công tác và sự lãnh đạo của Đảng được tập trung, đoàn kết, tổ chức chặt chẽ, thống nhất ý chí và hành động. Cùng với việc quán triệt bản chất, yêu cầu, nội dung, vai trò của nguyên tắc tập trung dân chủ, các cấp ủy, tổ chức đảng cần đánh giá, kiểm điểm nghiêm túc việc thực hiện nguyên tắc này một cách toàn diện, sâu sắc theo đúng tinh thần Nghị quyết Trung ương 4 (khóa XII) về xây dựng, chỉnh đốn Đảng. Trên cơ sở đó, thực hiện nội dung, hình thức, biện pháp nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên về bản chất, nội dung, yêu cầu của nguyên tắc tập trung dân chủ phù hợp và hiệu quả, tạo cơ sở lý luận và chính trị, tư tưởng cho việc đấu tranh phòng, chống mọi biểu hiện xa rời nguyên tắc quan trọng này.

Thứ hai, cụ thể hóa nguyên tắc tập trung dân chủ bằng những văn bản hướng dẫn cụ thể, để mọi tổ chức đảng và đảng viên thực hiện. Hệ thống quy chế, quy định đồng bộ, nhất quán trong cụ thể hóa nguyên tắc tập trung dân chủ là cơ sở để quản lý, điều chỉnh các hành vi, hoạt động của tổ chức đảng, cán bộ, đảng viên và đấu tranh phòng, chống những biểu hiện xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ. Sau khi kiểm điểm theo tinh thần nghị quyết Trung ương 4 (khóa XII), các cấp ủy, tổ chức đảng cần rà soát lại các quy định, quy chế, tìm ra những điểm bất hợp lý, không còn phù hợp trong thực hiện nguyên tắc để bổ sung, hoàn thiện, giúp cho việc thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ được thống nhất, đồng bộ, chặt chẽ, khắc phục những bất cập, hạn chế trong nhận thức và hoạt động. Theo đó, việc xây dựng, hoàn thiện quy chế tổ chức và quản lý sinh hoạt tư tưởng, quy trình chuẩn bị, thảo luận, thông qua nghị quyết của các cấp ủy đảng; việc cụ thể hóa rõ ràng các quy định về công tác cán bộ; việc quy định một cách cụ thể trách nhiệm cá nhân người đứng đầu tổ chức đảng, chính quyền; quy định về việc xem xét kết luận lại các ý kiến khiếu tố, khiếu nại, các ý kiến bảo lưu,… là những vấn đề rất quan trọng trong quá trình cụ thể hóa nguyên tắc tập trung dân chủ, bảo đảm tính hiệu lực, hiệu quả và thực thi của nguyên tắc cần phải được tiến hành chặt chẽ từ trên xuống dưới, với một quy trình đồng bộ, khoa học.

Thứ ba, thực hiện tốt tự phê bình và phê bình; nâng cao chất lượng sinh hoạt đảng, nhất là sinh hoạt cấp ủy và chi bộ, coi trọng việc quản lý, giáo dục, rèn luyện đảng viên. Thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ sẽ đạt kết quả cao khi nó gắn với nguyên tắc tự phê bình và phê bình. Hai nguyên tắc này phải cùng được tiến hành mọi nơi, mọi lúc trong toàn Đảng. Trong sinh hoạt đảng, nếu người chủ trì thiếu dân chủ, độc đoán hoặc thiếu quyết đoán, không dám chịu trách nhiệm, thì khó thực hiện được tập trung dân chủ, tự phê bình và phê bình trở nên hình thức. Nâng cao chất lượng sinh hoạt đảng, thực hiện tốt tự phê bình và phê bình là tạo môi trường, điều kiện thuận lợi cho phòng, chống tình trạng xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ. Để làm tốt điều đó, đòi hỏi phải nâng cao chất lượng sinh hoạt đảng, tạo không khí dân chủ, môi trường thuận lợi để cán bộ, đảng viên thể hiện quan điểm của mình về những vấn đề đang thảo luận; việc kết luận phải khách quan, toàn diện, đúng với xu hướng phát triển của tình hình, nhiệm vụ và biểu quyết thông qua theo đa số. Tăng cường công tác quản lý, giáo dục, rèn luyện đảng viên; kiên quyết xử lý đối với những người nhận thức và hành động không đúng về nguyên tắc tập trung dân chủ, nói và làm trái với nghị quyết. Đồng thời, đấu tranh làm phá sản những luận điệu xuyên tạc, phủ nhận nguyên tắc này của các thế lực thù địch, cơ hội, phản động.

Thứ tư, đẩy mạnh và nâng cao hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát quá trình thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng. Đây là công việc rất khó khăn, song nhất thiết phải thực hiện tốt. Việc xa rời nguyên tắc cơ bản này thường được ngụy biện dưới nhiều hình thức, “lý lẽ” tinh vi. Vì vậy, công tác kiểm tra, giám sát là nhiệm vụ đặc biệt quan trọng, phải được định danh, định tính, định lượng cụ thể. Người kiểm tra, giám sát phải nắm vững bản chất nguyên tắc tập trung dân chủ, mẫu mực về phẩm chất, trình độ chuyên môn, trong sáng, chí công vô tư và có bản lĩnh chính trị vững vàng. Mục đích kiểm tra không chỉ để phát hiện những vi phạm và sai lầm, mà quan trọng hơn là phòng ngừa, uốn nắn những lệch lạc, chấn chỉnh những biểu hiện sai trái, giúp thực hiện và phát huy tốt hơn tác dụng của nguyên tắc tập trung dân chủ. Cần hướng vào kiểm tra tổ chức đảng, đảng viên khi dấu hiệu vi phạm nguyên tắc mới manh nha, để giáo dục, ngăn chặn, không để vụ việc bung ra mới kiểm tra, nhất là những nơi có biểu hiện mất đoàn kết nội bộ, vi phạm nghiêm trọng nguyên tắc tập trung dân chủ. Coi trọng việc xem xét, xử lý kỷ luật nghiêm minh và kịp thời với những tổ chức đảng, cán bộ, đảng viên cố tình không chấp hành chỉ thị, nghị quyết, tham nhũng, vi phạm, xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ, gây chia rẽ, bè phái, làm suy yếu khối đoàn kết, thống nhất trong Đảng.

Thứ năm, đề cao vai trò của người đứng đầu, cán bộ chủ chốt trong giữ vững và phòng, chống tình trạng xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ. Làm rõ trách nhiệm cá nhân cán bộ chủ chốt phải gương mẫu thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách, tự phê bình và phê bình. Đề cao trách nhiệm và quyền hạn của người đứng đầu, cán bộ chủ chốt; khuyến khích, bảo vệ người dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm, đặt lợi ích chung lên trên lợi ích riêng. Đảng viên giữ chức vụ càng cao thì yêu cầu gương mẫu trong tuân thủ và phòng, chống tình trạng xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ càng lớn. Người đứng đầu, cán bộ chủ chốt với trọng trách và ảnh hưởng của mình, gương mẫu, tận tâm, tận lực phấn đấu thực hiện nghiêm túc nguyên tắc tập trung dân chủ, làm tốt công tác xây dựng Đảng, góp phần phòng, chống có hiệu quả mọi biểu hiện xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ hiện nay.

Hiện nay, toàn Đảng đang triển khai thực hiện kiểm điểm theo tinh thần nghị quyết Trung ương 4 (khóa XII) về xây dựng, chỉnh đốn Đảng với quyết tâm chính trị rất cao. Bởi vậy, việc thực hiện nghiêm nguyên tắc tập trung dân chủ và phòng, chống có hiệu quả những biểu hiện xa rời nguyên tắc này sẽ góp phần quan trọng đảm bảo cho Nghị quyết đi vào cuộc sống, thiết thực xây dựng Đảng ta vững mạnh về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức, ngang tầm nhiệm vụ lãnh đạo Nhà nước và xã hội.

Thiếu tướng, PGS, TS. NGUYỄN BÁ DƯƠNG, Ủy viên Hội đồng Lý luận Trung ương, Viện trưởng Viện Khoa học xã hội và nhân văn quân sự Bộ Quốc phòng
_____________________

1 - ĐCSVN - Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb CTQG, H. 2016, tr. 335.

2 - ĐCSVN - Văn kiện Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương khóa XII, Nxb CTQG, H. 2016, tr. 27.

3 - V.I. Lê-nin - Toàn tập, Tập 36, Nxb Tiến bộ, M. 1978, tr. 186 - 187.

4 - Hồ Chí Minh - Toàn tập, Tập 8, Nxb CTQG, H. 2011, tr. 275.