Trong tác chiến nói chung, tác chiến chiến lược nói riêng, thế trận luôn là nhân tố quan trọng, cùng với các yếu tố khác làm thay đổi cục diện chiến trường, chiến tranh. Đây là nội dung khó, chuyển hóa phức tạp, trên phạm vi rộng, nhất là trong điều kiện mới của chiến tranh bảo vệ Tổ quốc (nếu xảy ra), cần được nghiên cứu sâu, thấu đáo.

Từ lý luận và thực tiễn có thể khẳng định, vấn đề thế trận luôn là một bộ phận quan trọng, không thể thiếu của nền Nghệ thuật Quân sự Việt Nam, nhất là trong tác chiến chiến lược. Và thực tiễn cũng đã chứng minh, trong tác chiến, dù ở cấp độ nào, nếu lập được thế trận có lợi thì dù với lực lượng ít, tiềm lực không nhiều, vẫn có thể tạo sức mạnh để giành thắng lợi, thậm chí ở những thời điểm, thời cơ quyết định có thể làm thay đổi cục diện chiến trường, kết thúc chiến tranh. Chính vì thế, vấn đề thế trận, nhất là việc lập thế trận tác chiến chiến lược trong chiến tranh bảo vệ Tổ quốc luôn được các nhà chỉ huy, quản lý, giới học giả, nhà khoa học,… trong và ngoài Quân đội quan tâm, nghiên cứu.

Tuy nhiên, đây là nội dung khó, với sự tham gia, cấu thành của nhiều yếu tố, cả chủ quan và khách quan, cả bên trong và bên ngoài, nên xung quanh vấn đề này hiện đang tồn tại nhận thức khác nhau. Có ý kiến cho rằng, lập thế trận chủ yếu nhằm thực hiện việc cơ động, triển khai, bố trí lực lượng và thiết bị chiến trường (sau đây gọi tắt là bày thế) một cách có lợi nhất để giành thắng lợi trong tác chiến. Trong khi đó, một số ý kiến khác lại lập luận, việc lập thế trận phải bao gồm tổng hợp các vấn đề, như: tạo thế, bày thế và chuyển hóa thế trận phù hợp với những biến chuyển của hoàn cảnh, điều kiện cụ thể trên chiến trường. Và theo đó, mỗi loại ý kiến đều có cách phân tích, luận giải khác nhau về lập thế theo cách hiểu của mình, cả theo nghĩa rộng và nghĩa hẹp, v.v. Tuy nhiên, theo chúng tôi, nếu xem xét mục đích của lập thế chỉ nhằm để bày thế thì chưa thể hình thành được thế trận toàn diện, có chiều sâu phục vụ cho tác chiến chiến lược, nhất là trong điều kiện mới của cuộc chiến tranh nhân dân bảo vệ Tổ quốc. Theo đó, hoạt động tác chiến chiến lược của ta phải đối phó với các lực lượng, hướng tiến công, đổ bộ chiến lược của địch (trong thế chủ động), trên tất cả các lĩnh vực, môi trường,… nên chỉ bằng các hoạt động tạo thế mới có thể phá được thế địch, hình thành thế trận ban đầu có lợi, kết hợp với chuyển hóa thế trận kịp thời, đánh bại các hướng tiến công chiến lược của địch. Hơn thế nữa, mục đích của lập thế trận tác chiến chiến lược là nhằm phát huy sức mạnh của các lực lượng để giành ưu thế trong suốt quá trình tác chiến; do đó, thế trận ấy chỉ có thể là sản phẩm của sự kết hợp chặt chẽ các yếu tố: tạo thế, bày thế và chuyển hóa thế theo một ý định thống nhất. Từ phân tích trên cho thấy, việc lập thế trận tác chiến chiến lược nên được hiểu theo nghĩa rộng như một khái niệm có tính tổng thể, toàn diện, bao trùm các vấn đề cơ bản của thế trận tác chiến và được thể hiện ở một số nội dung cơ bản dưới đây.

1. Về tạo thế tác chiến chiến lược. Đây là hoạt động đầu tiên, cần thiết trong lập thế trận nhằm tạo ra các điều kiện, hoàn cảnh có lợi cho tác chiến chiến lược trong chiến tranh bảo vệ Tổ quốc. Bởi, thông qua hoạt động tạo thế, chúng ta mới có thể phá được thế trận tiến công của địch, tạo cơ sở cho việc bày thế để hoàn chỉnh thế trận ban đầu có lợi cho tác chiến. Binh pháp Tôn Tử đã nêu: “Đội quân chiến thắng bao giờ cũng tạo điều kiện để thắng trước sau mới giao tranh, đội quân chiến bại thì giao tranh trước sau mới tìm cơ hội chiến thắng. Người giỏi dụng binh có thể từ các mặt tu sửa cái lẽ không thể thắng để nắm được quyền quyết định sự thắng bại”. Vì thế, việc tạo thế vừa có vai trò quan trọng, vừa mang tính đặc trưng, không thể thiếu trong lập thế trận tác chiến, nhất là đối với các loại hình tác chiến chiến lược.

Trong thực tiễn, việc tạo thế được tiến hành bằng nhiều phương pháp khác nhau, nhưng tập trung vào hai cách cơ bản, đó là: thông qua hoạt động tác chiến và phi tác chiến; trong đó, lấy hoạt động tác chiến là chủ yếu. Khi vận dụng các hoạt động tác chiến, việc tạo thế có thể diễn ra cả ở cấp chiến lược, chiến dịch và chiến đấu. Song, dù vận dụng ở cấp nào, trong chiến tranh bảo vệ Tổ quốc, hoạt động này đều phải tận dụng thế trận đã được chuẩn bị trước từ thời bình. Khi tác chiến chiến lược xảy ra, căn cứ vào tình hình cụ thể để điều chỉnh, bổ sung cho phù hợp và được thực hiện thông qua hoạt động tác chiến tạo thế một cách linh hoạt, sáng tạo. Trong chiến tranh bảo vệ Tổ quốc (nếu xảy ra), căn cứ vào tình hình cụ thể về đối tượng, địa bàn và yêu cầu nhiệm vụ, việc tạo thế cho tác chiến chiến lược có thể được thực hiện bằng nhiều nội dung, biện pháp thích hợp. Trước hết, cấp chiến lược cần chỉ đạo các bộ phận tiến hành các hoạt động tác chiến nghi binh rộng rãi, trong đó có thể mở các chiến dịch, trận đánh có tính thối động (kết hợp với các hoạt động phi tác chiến, như: cơ động lực lượng, xây dựng công trình giả,…) để đánh lừa đối phương trong phán đoán về ý định hành động của ta. Đồng thời, chỉ đạo khu vực phòng thủ địa phương, các quân khu đẩy mạnh hoạt động tác chiến đánh địch rộng khắp, bên sườn, phía sau, thực hiện đánh sâu, hiểm, kìm chân, giữ vững những địa bàn có giá trị,… nhằm tạo thế cài xen với địch. Có kế hoạch phối hợp tác chiến tạo thế chặt chẽ giữa các chiến trường với nhau, nhằm thu hút, phân tán sự đối phó cũng như ngăn chặn ý định cơ động lực lượng của địch vào khu vực tác chiến chủ yếu. Trong đó, cấp chiến lược có thể chỉ đạo mở các chiến dịch nhằm tạo thế trực tiếp cho tác chiến chiến lược; từ đó, tạo ra thế chặn, cắt, vây ép thế tiến công, phòng ngự của đối phương, thực hiện phá thế địch để tiêu diệt chúng. Tùy tình hình và điều kiện cụ thể có thể sử dụng các phương tiện, vũ khí tiến công chiến lược, như: pháo binh tầm xa, không quân, tên lửa,… tập kích vào các mục tiêu chiến lược quan trọng của địch từ xa, buộc chúng phải sớm bộc lộ ý định, lực lượng tác chiến. Ngoài ra, cần coi trọng việc phối hợp chặt chẽ thế trận quân sự với thế trận đấu tranh chính trị, kinh tế và ngoại giao, tạo thế trận tổng hợp cho tác chiến chiến lược. Quá trình thực hiện cần vận dụng một cách linh hoạt cả về thời gian, không gian và phương pháp tiến hành, nhằm tạo được thế trận vững chắc nhưng hạn chế được thiệt hại về lực lượng do hỏa lực địch gây ra.

2. Bày thế trong tác chiến chiến lược. Về thực chất, đây là nội dung tổ chức triển khai, bố trí lực lượng và thiết bị chiến trường theo kế hoạch thống nhất để cùng với hoạt động tạo thế, hình thành thế trận ban đầu có lợi, phát huy cao nhất sức mạnh chiến đấu của các lực lượng trong tác chiến chiến lược. Tuy nhiên, khác với chiến tranh giải phóng trước đây, việc bày thế cho tác chiến chiến lược trong chiến tranh bảo vệ Tổ quốc có thể được thực hiện bằng nhiều phương thức khác nhau, cả gián tiếp và trực tiếp, trong đó có nội dung được thực hiện ngay từ thời bình, theo các kế hoạch, phương án đã được phê duyệt. Vì thế, yêu cầu của bày thế phải mang tính tổng thể, toàn diện và có chiều sâu, đảm bảo đáp ứng mục đích chính trị, quân sự của cuộc chiến tranh, phù hợp với ý định, quyết tâm chiến lược và luôn chủ động trong mọi tình huống. Tùy theo tính chất của cuộc chiến tranh, tình hình so sánh thế và lực giữa hai bên, điều kiện cụ thể của chiến trường,… để xác định nội dung của bày thế cho phù hợp. Thông thường, việc bày thế trong tác chiến chiến lược bao gồm hai nội dung chủ yếu: bố trí, triển khai lực lượng và thiết bị chiến trường. Theo đó, việc bố trí, triển khai lực lượng phải bao hàm các tập đoàn lực lượng chiến lược, như: binh đoàn binh chủng hợp thành, lực lượng các quân chủng, binh chủng chiến đấu, bảo đảm, các căn cứ hậu phương, căn cứ hậu cần - kỹ thuật và hệ thống sở chỉ huy các cấp, v.v. Đồng thời, chỉ đạo cấp chiến dịch thực hiện cơ động triển khai lực lượng đến khu tập trung bí mật, khu vực xuất phát tiến công,… cũng như triển khai hệ thống trận địa phòng thủ, phòng ngự trên các hướng. Đối với triển khai thiết bị chiến trường, có thể tập trung vào xây dựng hệ thống đường cơ động chiến lược, các bến vượt sông trọng điểm, hệ thống công trình tác chiến, hỏa lực tầm xa, sân bay, bến cảng,… phục vụ cho tác chiến chiến lược. Quá trình thực hiện, cần triệt để tận dụng các thiết bị chiến trường đã được chuẩn bị từ thời bình; trên cơ sở đó, bổ sung, điều chỉnh cho phù hợp với điều kiện tác chiến mới. Mặt khác, trong điều kiện chiến tranh hiện đại, địch sử dụng phổ biến vũ khí công nghệ cao, việc cơ động triển khai, bố trí lực lượng cần vận dụng các hình thức, biện pháp một cách linh hoạt, sáng tạo, bảo đảm bí mật, an toàn, hạn chế thấp nhất tổn thất do hỏa lực địch gây ra.

3. Chuyển hóa thế trận tác chiến chiến lược. Trong tác chiến nói chung, tác chiến chiến lược nói riêng, chuyển hóa thế trận là nội dung quan trọng, có tính đặc thù của lập thế trận, nhằm tạo ra một hình thái tác chiến mới có thể làm thay đổi tương quan so sánh lực lượng có lợi cho ta, thậm chí thay đổi cục diện chiến trường, kết thúc chiến tranh. Tuy nhiên, việc chuyển hóa thế trận không phải cứ muốn là có thể thực hiện được, mà phụ thuộc vào nhiều yếu tố, như: vấn đề thời cơ, kết quả đấu trí, đấu lực giữa hai bên, sự biến chuyển tình hình chiến trường và cả những sai lầm của địch, v.v. Về bản chất, đó chính là sự kết hợp chặt chẽ giữa hoạt động tạo thế, bày thế có chủ đích trong suốt quá trình thực hành tác chiến, nhằm hình thành một thế trận mới để thực hiện các nhiệm vụ chủ yếu, như: phát triển tiến công, tạo sự đột phá vào các khu vực địch phòng ngự cũng như xử lý các tình huống chiến lược đặt ra. Về nội dung, chuyển hóa thế trận tác chiến chiến lược tập trung chủ yếu vào cơ động, điều chỉnh, bố trí lại lực lượng (các binh đoàn binh chủng hợp thành, hệ thống hỏa lực, hệ thống sở chỉ huy các cấp và lực lượng bảo đảm,…) theo phương án mới, tạo ra thế trận hiểm, chắc để nhân lên sức mạnh, đánh bại đối phương. Vì vậy, đó phải là quá trình vận động tổng hợp, liên tục của các hoạt động tác chiến nghi binh, ngăn chặn, chia cắt lực lượng chiến lược của địch, cơ động triển khai lực lượng ta; sử dụng hỏa lực đánh phá các mục tiêu mới; đẩy mạnh hoạt động tác chiến phối hợp của các chiến trường, các khu vực phòng thủ địa phương trong bao vây, kìm giữ, tiêu hao, tiêu diệt địch ở các mục tiêu tác chiến tiếp theo, v.v.

Mặt khác, cần thấy rằng, chuyển hóa thế trận thường diễn ra trong giai đoạn thực hành tác chiến, nên cùng với các hoạt động tạo thế, bày thế thì hành động tác chiến cơ bản cũng đồng thời nhằm mục đích chuyển hóa thế; nói cách khác, phải kết hợp chặt chẽ giữa tác chiến với hình thành thế mới theo phương châm: tác chiến ở nhiệm vụ trước phải tạo thế cho nhiệm vụ tiếp sau. Đặc biệt, trong chiến tranh bảo vệ Tổ quốc, việc chuyển hóa thế trận cần kết hợp chặt chẽ giữa hoạt động tác chiến của các binh đoàn chủ lực với phát huy khả năng tác chiến phòng thủ của các địa phương và với các mặt đấu tranh khác, tạo bất ngờ cho địch, buộc chúng phải đánh theo cách đánh của ta, bị sa lầy và thất bại.

Lập thế trận là một trong những nội dung quan trọng của tác chiến chiến lược, nhất là trong điều kiện mới của chiến tranh nhân dân bảo vệ Tổ quốc, địch sử dụng phổ biến vũ khí công nghệ cao. Vì thế, nội dung này cần được tiếp tục nghiên cứu một cách nghiêm túc cả về lý luận và thực tiễn; bảo đảm tính kế thừa và phát triển.

Trên đây chỉ là một số suy nghĩ bước đầu, xin được nêu để cùng nghiên cứu, trao đổi, góp phần bổ sung, hoàn thiện vấn đề rất quan trọng của nền Nghệ thuật Quân sự Việt Nam - lập thế trận tác chiến chiến lược trong chiến tranh nhân dân bảo vệ Tổ quốc.

Trung tướng PGS, TS. TRẦN THÁI BÌNH