Nhất quán với ý đồ quay lại Đông Dương, khi cuộc Chiến tranh thế giới thứ hai đang trong giai đoạn kết thúc, thực dân Pháp ráo riết chuẩn bị cho kế hoạch quay trở lại nơi mà chúng vốn coi là "lãnh địa" của mình. Trong tình hình đó, ngày 17-7-1945, Hội nghị Potsdam nhóm họp và ra quyết định đưa quân đội Đồng minh vào Đông Dương giải giáp quân đội Nhật. Quyết định của Hội nghị Potsdam đã dẫn tới sự có mặt của một lực lượng lớn quân đội nước ngoài thuộc các thế lực thù địch, luôn nuôi dã tâm chống phá, lật đổ chính quyền cách mạng Việt Nam còn non trẻ, vừa mới ra đời. Đây là một sự chênh lệch lớn về cán cân lực lượng, hết sức bất lợi cho chính quyền cách mạng còn trứng nước.

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, cùng một lúc phải đối phó với nhiều kẻ thù, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta ngay từ những ngày đầu tiên đã xác định: "Cuộc cách mạng Đông Dương lúc này vẫn là cuộc cách mạng  dân  tộc  giải phóng. Cuộc cách mạng ấy đang tiếp diễn, nó chưa hoàn thành, vì nước chưa được hoàn toàn độc lập"²; nhận diện một cách chính xác kẻ thù nguy hại nhất lúc này vẫn "là thực dân Pháp xâm lược, phải tập  trung ngọn lửa đấu tranh vào chúng"³. Bên cạnh giặc ngoại xâm, giặc "nội xâm" tiếp tục hoành hành, gây ra những hậu quả nghiêm trọng. Tổ quốc lâm nguy!

Trong tình thế "ngàn cân treo sợi tóc", trên nguyên tắc giữ vững chủ quyền và độc lập dân tộc, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta đã có những bước đi sách lược khôn khéo, phân hoá cao độ kẻ thù, tạm thời hoà hoãn với quân Tưởng để giữ vững chính quyền, tạo điều kiện đối phó với quân Pháp ở miền Nam, từng bước phá tan âm mưu “diệt Cộng cầm Hồ”, “Hoa quân nhập Việt” của Tưởng Giới Thạch; đồng thời, không ngừng củng cố khối đoàn kết toàn dân, làm thất bại mọi mưu đồ đen tối của các thế lực thù địch, trừng trị bọn phản cách mạng và động viên toàn thể nhân dân đoàn kết một lòng, dốc sức xây dựng thực lực đất nước.

Sau hơn 6 tháng tích cực đấu tranh bảo tồn nền độc lập, tự do quý báu vừa mới giành được, đất nước lại đứng trước những thử thách và sự lựa chọn mới. Ngày 28-2-1946, Hiệp ước Hoa - Pháp được ký kết tại Trùng Khánh. Hai nước lớn đã mua bán, trao đổi lợi ích, tạo điều kiện cho thực dân Pháp quay trở lại Đông Dương; cho quân Tưởng Giới Thạch vơ vét thêm một ít quyền lợi, "bắt nhân dân Việt Nam nhắm mắt nuốt chửng Hiệp ước Hoa - Pháp"⁴. Nhận định về Hiệp ước Trùng Khánh, Đảng ta chỉ rõ: Hiệp ước Hoa - Pháp chứng tỏ "vì muốn cứu  vãn  quyền  lợi chung của đế quốc, chống phong trào cách mạng  vô  sản  và cách mạng thuộc địa, Anh, Pháp và Mỹ - Tàu đã dẹp tạm mâu thuẫn bộ phận ở Đông Dương"⁵ và "dù nhân dân Đông Dương muốn hay không muốn, nhất định chúng cũng thi hành Hiệp ước ấy"⁶. Vấn đề đặt ra ở đây không phải là đánh hay không đánh, mà "là biết mình biết người, nhận một cách khách quan  những  điều  kiện lời lãi trong nước và ngoài nước mà chủ trương cho đúng"⁷. Và đứng trước thời khắc gay go, quyết liệt, đòi hỏi những hành động tỉnh táo, đúng đắn, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta đã ra quyết sách lịch sử, sáng suốt: Hòa để tiến.

Ngày 6-3-1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh chụp ảnh cùng các thành viên Việt - Pháp tham gia ký Hiệp định Sơ bộ (ảnh Tư liệu)

Sau những cuộc thương lượng và nhân nhượng có nguyên tắc, 16 giờ 30 phút chiều ngày 6-3-1946, lễ ký kết Hiệp định Sơ bộ Pháp - Việt đã diễn ra tại nhà số 38 phố Lý Thái Tổ, Hà Nội. Theo Hiệp định, nước Pháp công nhận Việt Nam DCCH là một quốc gia tự do, có Chính phủ, Quốc hội, quân đội và tài chính riêng, nằm trong Liên bang Đông Dương thuộc Khối Liên hiệp Pháp và cam đoan thừa nhận kết quả cuộc trưng cầu dân ý về vấn đề thống nhất ba kỳ; nước Việt Nam đồng ý để 15.000 quân Pháp vào Bắc Việt Nam thay thế quân đội Trung Hoa và sẽ rút hết sau 5 năm; hai bên đình chiến để mở cuộc đàm phán chính thức, trong khi đàm phán, quân đội hai bên giữ nguyên vị trí...¹⁰. Mặc dù phía Pháp chưa công nhận nền độc lập của Việt Nam, song bản Hiệp định lại mang tính chất văn bản pháp lý quốc tế đầu tiên của nước Việt Nam độc lập ký với nước ngoài, có sự chứng kiến của đại diện các nước Mỹ, Anh và Trung Hoa. Điều này chứng tỏ rằng: Việt Nam không còn là thuộc địa của Pháp, "đối với nước Việt Nam ta, sự ký kết đó có một kết quả hay là nước Pháp đã thừa nhận nước Việt Nam là một nước tự chủ"¹¹. Đánh giá về ý nghĩa quốc tế của bản Hiệp định, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: "Bản Hiệp định sẽ dẫn chúng ta đến một vị trí quốc tế ngày càng vững vàng, và đó là một thắng lợi chính trị lớn lao”¹². Như vậy, Hiệp định Sơ bộ đã tạo cơ sở pháp lý cho cuộc đấu tranh ngoại giao của Nhà nước Việt Nam DCCH trên trường quốc tế. Bên cạnh đó, Hiệp định Sơ bộ Việt – Pháp đã biến thoả thuận tay đôi Hoa - Pháp thành thoả thuận tay ba Việt - Pháp - Hoa, kết thúc vai trò của lực lượng Tưởng Giới Thạch về mặt pháp lý theo quyết định của các nước lớn Đồng minh tại Hội nghị Potsdam. Việc đẩy quân đội Tưởng ra khỏi Việt Nam đã làm thay đổi tương quan lực lượng có lợi cho cách mạng nước ta. Khi kháng chiến toàn quốc nổ ra, thay vì phải đối đầu với hơn 30 vạn quân của các lực lượng thù địch, 20 triệu đồng bào Việt Nam chỉ còn phải chiến đấu chống 10 vạn quân Pháp. Bên cạnh đó, chúng ta có "hai điều lợi lớn: a) Phá được mưu mô bọn Tàu trắng, của bọn phát xít, và của  bọn  Việt  gian, bảo toàn được thực lực; b) Dành được giây phút nghỉ ngơi để sửa soạn cuộc chiến đấu  mới  phối  hợp với các cuộc chiến đấu của nhân dân Pháp, tiến  tới  giành  độc lập hoàn toàn"¹³. Có thể nói rằng, mềm dẻo trong sách lược, cứng rắn trên nguyên tắc, Hiệp định Sơ bộ là bước đi cần thiết, hy sinh không gian để tranh thủ thời gian, biến thời gian thành lực lượng vật chất, củng cố thực lực một cách toàn diện để đối phó với kẻ thù chính là thực dân Pháp khi chúng không còn có lực lượng đồng minh hỗ trợ tại chỗ; đồng thời, việc chấp nhận cho 15.000 quân Pháp vào miền Bắc cũng chính là một hình thức san đỡ gánh nặng, chia lửa với đồng bào miền Nam ruột thịt.

Trên thực tế, khi Hiệp định Sơ bộ được ký kết, trong Đảng và trong nhân dân cũng có rất nhiều thắc mắc, "cho đó là chính sách quá hữu", song thực tiễn đã chứng minh rằng, "chúng ta cần hoà bình để xây dựng nước nhà, cho nên chúng  ta  đã  ép lòng mà nhân nhượng để giữ hoà bình. Dù thực  dân  Pháp  đã bội ước, đã gây chiến tranh, nhưng gần một  năm  tạm  hoà bình đã cho chúng ta thời giờ để xây dựng lực  lượng  căn  bản"¹⁴, chuẩn bị sẵn sàng mọi mặt cho cuộc kháng chiến mà chúng ta lường định là khó tránh khỏi.

  V.I. Lê-nin đã từng nói: "Nếu có lợi cho cách mạng, thì dù có phải thỏa hiệp với bọn kẻ cướp, chúng ta cũng thỏa hiệp"¹⁵. Hiệp định Sơ bộ 6-3 là một mẫu mực về sự thoả hiệp có nguyên tắc để phá thế bế tắc, vượt qua khó khăn, lợi dụng mâu thuẫn giữa các nước lớn với nhau, cũng như mâu thuẫn nội bộ của mỗi lực lượng có mặt tại Việt Nam; từ đó, tạo điều kiện đạt tới mục tiêu đã định, hướng tới độc lập, tự do thống nhất thực sự.

Trên cơ sở giữ vững độc lập tự chủ, linh hoạt trong đấu tranh, chủ động kiên quyết và khôn khéo, luôn hướng đích, việc nhân nhượng có nguyên tắc thể hiện sinh động qua Hiệp định Sơ bộ đã cho phép chúng ta trong những thời điểm nguy nan của đất nước biến nghịch thành thuận, biến những khả năng mỏng manh thành hiện thực có lợi cho cách mạng. Đó cũng là cái cách mà Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta đã cân nhắc lợi hại gần xa của dân tộc một cách cẩn trọng, trong hai con đường đi đến độc lập, “đã chọn con đường đỡ hao tổn mà cũng chắc chắn hơn”¹⁶.

Sau khi ký Hiệp định Sơ bộ, Tạm ước 14-9-1946 là một bước đi nhân nhượng tiếp theo của Đảng và Chính phủ ta, song chúng ta cũng khẳng định dứt khoát: "Tạm ước ngày 14 tháng Chín là một bước nhân nhượng cuối cùng. Nhân nhượng nữa là phạm đến chủ quyền của nước, là hại quyền lợi cao trọng của dân tộc!”¹⁷. Hiệp định Sơ bộ 6-3 và Tạm ước 14-9 đã xác định giới hạn, nguyên tắc của sự nhân nhượng - đó là không bao giờ làm tổn hại chủ quyền quốc gia và lợi ích dân tộc. Có thể nói rằng, việc ký kết Hiệp định Sơ bộ thể hiện bản lĩnh vững vàng của bộ não lãnh đạo cách mạng Việt Nam - nắm vững quy luật cách mạng, nắm vững thời và thế, biết cách tạo thời và thế, từ đó phấn đấu giành thắng lợi từng bước, từ nhỏ đến lớn, từ thấp lên cao, biết tiến, biết thoái, thoái một bước để tiến hai bước, giải quyết hài hòa giữa cương và nhu, lấy nhu thắng cương.

Hiện nay, công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam XHCN đang đặt ra nhiều vấn đề cấp bách, phức tạp trước sự vận động, biến đổi nhanh chóng, khó lường của tình hình thế giới, của các mối quan hệ quốc tế. Mối quan tâm hàng đầu của Đảng và Nhà nước ta là đảm bảo lợi ích quốc gia dân tộc - xây dựng đất nước phát triển bền vững, xây dựng thành công CNXH; độc lập, tự do của Tổ quốc, an ninh và phát triển là lợi ích tối cao của dân tộc. Để đảm bảo lợi ích quốc gia dân tộc, cần nhận thức rằng, bối cảnh tình hình mới đang làm cho hình thức tập hợp lực lượng, diễn biến các mối quan hệ quốc tế, các phương thức hợp tác cũng đa dạng và phong phú hơn. Trước những biến động đó, một mặt, chúng ta phải giữ vững mục tiêu độc lập dân tộc gắn liền với CNXH - mục tiêu bất biến; mặt khác, cần ý thức đầy đủ mối quan hệ giữa hợp tác và đấu tranh; nhân nhượng và đấu tranh trong hợp tác quốc tế. Trong một thế giới đang biến đổi sâu sắc, việc xử lý đúng đắn và hài hòa quan hệ của Việt Nam với các nước láng giềng và nước lớn, biết mình, biết người là điều kiện quan trọng để đảm bảo vững chắc độc lập dân tộc. Trên ý nghĩa ấy, những kinh nghiệm lịch sử từ việc ký kết Hiệp định Sơ bộ (6-3-1946) vẫn soi rọi con đường đưa đất nước đi tới phồn vinh.

 TS. NGUYỄN THỊ MAI HOA

Đại học Quốc gia Hà Nội

1- Hồ Chí Minh- Toàn tập, Tập 4, Nxb.CTQG, H. 2000, tr. 12.

2- ĐCSVN- Văn kiện Đảng Toàn tập, Tập 8, Nxb.CTQG, H.2000, tr.26

3-Sđd, Tập 8, tr. 26.

4,5,6,7,8,9- ĐCSVN- Văn kiện Đảng Toàn tập, Tập 8, Nxb. CTQG, H.2000, tr. 41-44.

10- Hồ Chí Minh- Toàn tập, Tập 4, Nxb. CTQG, H.2000, tr. 1149 -1152.

11-Sđd, tr. 305.

12- Philippe Devillers- Tài liệu lưu trữ chiến tranh 1944-1947, Nxb Tp. Hồ Chí Minh, 1993, tr. 218.

13- ĐCSVN- Văn kiện Đảng Toàn tập, Tập 8,  Nxb. CTQG, H.2000, tr.45.

14- Sđd, Tập 12, tr.  23.

15- V.I.Lê-nin: Toàn tập, Tập 41, Nxb.Tiến bộ, M.1977, tr. 24.

16- Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam, Văn kiện Quốc hội Toàn tập, Tập 1, Nxb. CTQG, H. 2006, tr. 77.

17-ĐCSVN- Văn kiện Đảng Toàn tập, Tập 8, Nxb. CTQG, H.2000, tr.148.