Chỉ 3 tuần sau ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn độc lập khai sinh nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, ngày 23/9/1945, thực dân Pháp nổ súng tiến công Sài Gòn, thực hiện dã tâm xâm lược nước ta lần thứ hai. Với tinh thần yêu nước, ý chí quật cường, đồng bào Nam Bộ, nòng cốt là quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn đã đứng lên chiến đấu, mở đầu cho cuộc kháng chiến trường kỳ bảo vệ nền độc lập, tự do của dân tộc.

Thanh niên và nhân dân cả nước sôi nổi tình nguyện Nam tiến kháng chiến (ảnh tư liệu).

Ngay sau khi nước nhà vừa giành được độc lập, thực dân Pháp núp dưới bóng quân Anh đã quay lại gây hấn nhằm thực hiện dã tâm xâm lược nước ta một lần nữa. Ngày 23/9/1945, chúng nổ súng tấn công các trụ sở chính quyền cách mạng ở Sài Gòn. Trước tình hình đó, Xứ ủy, Ủy ban hành chính và Ủy ban kháng chiến Nam Bộ triệu tập cuộc họp liên tịch tại Nhà số 629 đường Cây Mai (nay là đường Nguyễn Trãi, quận 5, Thành phố Hồ Chí Minh). Mặc dù xa sự chỉ đạo của Trung ương, nhưng với tư duy chiến lược nhạy bén, quyết đoán, Hội nghị đã phân tích tình hình, nhận định âm mưu của thực dân Pháp và ra “Lời kêu gọi của Ủy ban kháng chiến Nam Bộ”; trong đó chỉ rõ: “Độc lập hay là chết… Tất cả đồng bào, già, trẻ, gái, trai, hãy cầm vũ khí xông lên đánh đuổi quân xâm lược… Từ giờ phút này, nhiệm vụ hàng đầu của chúng ta là tiêu diệt giặc Pháp và tay sai của chúng” và tuyên bố: “Cuộc kháng chiến bắt đầu”¹. Đồng thời, phát động toàn dân tổng đình công, bãi công, bãi chợ, không hợp tác với giặc Pháp; phát động chiến tranh du kích rộng khắp, thực hiện bao vây, cầm chân địch trong thành phố.

Hưởng ứng lời kêu gọi của Ủy ban kháng chiến Nam Bộ, dưới sự lãnh đạo của Đảng, Nhân dân Nam Bộ “muôn người như một” anh dũng đứng lên với tinh thần quyết chiến, “tự do và ý chí quyết tâm bảo vệ chính quyền cách mạng non trẻ. Ngay chiều 23/9, cả Sài Gòn - Chợ Lớn hừng hực khí thế chiến đấu, thực hiện bất hợp tác với Pháp, tiến hành “vườn không nhà trống”, tiêu thổ kháng chiến, quyết bảo vệ nền độc lập của dân tộc. Ủy ban kháng chiến Nam Bộ chia Sài Gòn - Chợ Lớn, Gia Định thành 5 mặt trận: Mặt trận Nội thành và 4 mặt trận (Thị Nghè; Bà Điểm - Tham Lương; Phú Lâm; Nhà Bè - Cần Giuộc) xung quanh nội đô. Mỗi mặt trận bố trí các đơn vị vũ trang, được bổ sung quân số và trang bị thêm vũ khí, chuẩn bị mọi mặt, phối hợp chặt chẽ với các tầng lớp nhân dân sẵn sàng nổi dậy. Ở mặt trận Nội thành, chiến lũy được lập nên khắp các phố phường. Các đội tự vệ chiến đấu nhanh chóng được thành lập. Chỉ trong thời gian ngắn, ta tổ chức 320 đội tự vệ chiến đấu, bố trí 16 khu vực tác chiến trong thành phố và một số tiểu đội vũ trang tập trung tuần tra, canh gác các công sở. Khu ngoại thành và các tỉnh lân cận được tổ chức những đội tự vệ chiến đấu và du kích làm nhiệm vụ giữ gìn an ninh, trật tự xã hội và bảo vệ chính quyền.

Ngay từ ngày đầu, thực dân Pháp đã vấp phải sự đánh trả, ngăn chặn quyết liệt của quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn ở dinh Đốc Lý, đường Véc-đoong, trụ sở Ủy ban kháng chiến Nam Bộ, cột cờ Thủ Ngữ, v.v. Để chi viện cho Nội thành, đêm 24/9, một số đơn vị vũ trang mới thành lập từ Hậu Giang, Tân An, Biên Hòa, Thủ Dầu Một, Cần Giuộc, Nhà Bè bí mật tiến vào phối hợp với các tổ, đội tự vệ bám trụ, tập kích địch. Tiếp đó, nhiều trận chiến đấu giữa ta và địch diễn ra ở ga xe lửa, cầu Ông Lãnh, chợ Bến Thành, Tân Định, nhà đèn Chợ Quán, cầu Kiệu, xóm Muối, v.v. Sau một tuần chiến đấu, ta đã kìm giữ, không cho địch mở rộng chiếm đóng, gây cho chúng một số thiệt hại, tạo thuận lợi cho các cơ quan và cơ sở kháng chiến chuyển từ Nội thành ra vùng ven, sau đó tới vùng căn cứ an toàn.

Quán triệt chủ trương kìm giữ, giam chân địch trong thành phố không cho chúng mở rộng đánh chiếm ra ngoài, từ cuối tháng 9, đầu tháng 10/1945, quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn thực hiện trong đánh kết hợp với vây hãm vòng ngoài và sau đó kết hợp trong, ngoài cùng đánh. Ở Nội thành, được nhân dân chi viện và một số đơn vị vũ trang trang bị gọn nhẹ từ ngoài thọc sâu vào phối hợp tác chiến, các đơn vị vũ trang ta chia thành nhiều tổ bí mật áp sát, hình thành thế bao vây, bất ngờ tiến công địch ở cầu chữ Y, chợ Bến Thành, cầu Thị Nghè, Khánh Hội, nhà đèn Chợ Quán, Nhà máy rượu,… gây cho địch tổn thất nặng nề. Từ các chiến tuyến vành đai vòng ngoài, ta tổ chức lực lượng chiếm giữ các cầu chính và cửa ngõ xung yếu ra, vào Sài Gòn, không cho địch mở rộng địa bàn chiếm đóng ra vùng ven. Do đó, quân Pháp bị bao vây chặt trong thành phố; âm mưu đánh chiếm Nam Bộ trong thời gian 3 tuần của chúng bị phá sản hoàn toàn.

Tiếng súng kháng chiến ở Sài Gòn - Chợ Lớn đã gây chấn động cả nước. Đáp lại lời kêu gọi của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, phong trào Nam tiến sôi nổi, rộng khắp các tỉnh Bắc Bộ, Trung Bộ và trong cả cộng đồng người Việt ở nước ngoài hướng về Sài Gòn và Nam Bộ kháng chiến. Với tổ chức biên chế, trang bị phù hợp, Chi đội 3 Giải phóng quân là đơn vị hành quân từ miền Bắc vào chi viện sớm nhất cho Nam Bộ, kịp thời đến tận cửa ngõ Sài Gòn, cùng lực lượng vũ trang và nhân dân địa phương chiến đấu, lập chiến công oanh liệt ở cầu Bình Lợi, Xuân Lộc. Một số phân đội Nam tiến cũng vào đến các tỉnh Nam Bộ, cùng những đơn vị vũ trang Việt kiều từ Lào, Campuchia, Thái Lan lần lượt về các tỉnh Tây Ninh, Châu Đốc, Hà Tiên và các tỉnh Khu 9 sau này, góp phần tăng thêm sức mạnh cho quân và dân Nam Bộ kháng chiến.

Được sự cổ vũ, động viên, giúp sức của cả nước, sau hơn một tháng chiến đấu anh dũng, chỉ bằng vũ khí thô sơ, quân và dân Nam Bộ, nòng cốt là thành phố Sài Gòn - Chợ Lớn đã hoàn thành vẻ vang nhiệm vụ “đi trước”, tiêu hao sinh lực, giam chân địch, làm thất bại bước đầu âm mưu “đánh nhanh, thắng nhanh” của thực dân Pháp, tạo khoảng thời gian quý báu cho Trung ương Đảng và nhân dân ta chuẩn bị mọi mặt cho cuộc kháng chiến toàn quốc; đồng thời, cung cấp cơ sở thực tiễn cho Đảng ta xây dựng đường lối lãnh đạo cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp đi đến thắng lợi cuối cùng. Đã 75 năm qua đi, nhưng những chiến công vang dội của quân và dân Nam Bộ trong những ngày đầu kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược còn sống mãi và ghi vào lịch sử dân tộc như một mốc son. Lòng yêu nước, tinh thần chiến đấu quật cường của quân và dân Nam Bộ, Sài Gòn - Chợ Lớn đã được tiếp nối, phát huy cao độ trong suốt những năm tháng trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, tiếp tục lập những chiến công vẻ vang, góp phần quan trọng vào sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Lịch sử một tháng đầu kháng chiến của quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn là lịch sử chuẩn bị và xác định quyết tâm kháng chiến ngay khi tiếng súng xâm lược của thực dân Pháp vừa nổ ra. Đó là lịch sử phát động một cuộc chiến tranh nhân dân toàn dân, toàn diện, dưới nhiều hình thức, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và là lịch sử cuộc chiến đấu quyết liệt ghìm chân địch để chuẩn bị thực lực cách mạng mọi mặt cho cuộc kháng chiến lâu dài. Về phương pháp cách mạng, Đảng ta xác định sử dụng bạo lực tổng hợp gồm hai lực lượng chủ yếu là lực lượng chính trị của quần chúng và lực lượng vũ trang nhân dân. Đồng thời, thực hiện kết hợp chặt chẽ đấu tranh quân sự với đấu tranh chính trị và đấu tranh ngoại giao; khởi nghĩa của quần chúng với chiến tranh cách mạng, nổi dậy với tiến công, tiến công với nổi dậy; giữa chiến tranh chính quy và chiến tranh du kích; đánh địch bằng cả ba thứ quân: bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương và dân quân du kích nhằm bao vây, kìm chân địch.

Tinh thần quật khởi của đồng bào Nam Bộ, Sài Gòn - Chợ Lớn tiêu biểu cho ý chí thống nhất Tổ quốc và khát vọng hòa bình cháy bỏng; đồng thời, cũng là nhân tố quan trọng tạo nên sức mạnh tổng hợp quyết định sự thành công trong những ngày Nam Bộ kháng chiến. Đó là lòng yêu nước nồng nàn, tinh thần đấu tranh ngoan cường, bất khuất của quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn nói riêng, của dân tộc Việt Nam nói chung. Đây là truyền thống cực kỳ quý báu của dân tộc ta được hình thành và phát triển qua hàng nghìn năm đấu tranh dựng nước và giữ nước. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, truyền thống đó tiếp tục được phát huy, thể hiện sâu sắc chân lý của Chủ tịch Hồ Chi Minh: “Không có gì quý hơn độc lập tự do”. Chính lòng yêu nước và tinh thần chiến đấu quả cảm đã tạo nên sức mạnh chính trị - tinh thần vô cùng to lớn của quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn trong Nam Bộ kháng chiến.

Một trong những nhân tố quan trọng góp vào sự thành công của Nam Bộ kháng chiến là tinh thần đoàn kết và yếu tố “lòng dân”. Phong trào cách mạng ngày 23/9 ở Sài Gòn - Chợ Lớn với sự tham gia của đồng bào các giới, tầng lớp, dân tộc, tôn giáo dưới sự lãnh đạo của Xứ ủy, Ủy ban hành chính nhân dân và Ủy ban kháng chiến Nam Bộ đã làm thất bại bước đầu âm mưu “đánh nhanh thắng nhanh” của thực dân Pháp. Trong giai đoạn hiện nay, đứng trước nhiều thực tế khách quan, yếu tố “lòng dân” bắt đầu xuất hiện với cả hai mặt tích cực và tiêu cực. Trước tình hình đó, Đảng ta đã nỗ lực khắc phục các mặt tiêu cực và khai thác mặt tích cực trong nhân dân để củng cố vững chắc niềm tin của nhân dân vào Đảng, vào sự nghiệp cách mạng của dân tộc. Hơn nữa, Đảng ta cũng nhận thức rõ, niềm tin của nhân dân cần phải được thường xuyên củng cố trong hoạt động thực tiễn thông qua đường lối, chủ trương, chính sách “hợp lòng dân”, phục vụ cho mục tiêu, nhiệm vụ xác định. Từ bài học tinh thần đoàn kết và yếu tố “lòng dân” làm nên thắng lợi của Sài Gòn - Chợ Lớn những ngày đầu Nam Bộ kháng chiến, Đảng ta cần tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân tộc, củng cố lòng tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước, chế độ; chăm lo, bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân. Đồng thời, phát huy sức mạnh tổng hợp của hệ thống chính trị, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc, tạo sự đồng thuận xã hội và sự tham gia thực hiện của nhân dân. Cán bộ, đảng viên các cấp, các ngành, từ trên xuống dưới phải gắn bó mật thiết, máu thịt với nhân dân, biết lắng nghe dân, biết dựa vào dân, tin dân, trọng dân, học dân, chăm lo cho cơ sở, phát huy sức dân để chăm lo cho dân, thực hiện tốt an sinh xã hội, không ngừng nâng cao chất lượng sống của nhân dân.

Thời gian đã lùi xa, nhưng tinh thần quật khởi, chiến công sáng ngời của quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn trong những ngày đầu Nam Bộ kháng chiến vẫn còn nguyên giá trị. Tinh thần đó, không chỉ được thể hiện rõ nét trong đấu tranh chống ngoại xâm, mà đã và đang được phát huy với nội dung, hình thức mới trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; là động lực to lớn cổ vũ quân và dân Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng, Nam Bộ và cả nước nói chung đồng tâm nhất trí, đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới, phát triển đất nước, quyết tâm thực hiện thắng lợi hai nhiệm vụ chiến lược và mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

Đại tá, Ths. PHẠM VĂN TRƯỜNG
____________________

1 - Viện Khoa học xã hội Thành phố Hồ Chí Minh: Sài Gòn – thành phố Hồ Chí Minh thế kỷ XX, Nxb Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh. 2000, tr. 74.