Nhân kỷ niệm 50 năm Ngày thành lập ASEAN (08-8-1967 - 08-8-2017), đồng chí Phạm Bình Minh, Ủy viên Bộ Chính trị, Phó Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao có bài viết nêu bật quá trình hình thành, phát triển với những mốc son lịch sử của ASEAN cùng vai trò và sự tham gia đóng góp to lớn của Việt Nam. Tạp chí Điện tử Quốc phòng toàn dân trân trọng giới thiệu nội dung bài viết.

Toàn cảnh Lễ thượng cờ ASEAN kỷ niệm 50 năm tại Trụ sở Bộ Ngoại giao. (Ảnh: Nguyễn Khang/TTXVN)

Năm mươi năm trước, xuất phát từ “mong muốn xây dựng một nền tảng vững chắc cho hành động chung nhằm thúc đẩy hợp tác khu vực ở Đông Nam Á trên tinh thần bình đẳng và đối tác, đóng góp cho hòa bình, tiến bộ ở khu vực”, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã chính thức ra đời. Năm mươi năm chỉ như một “chớp mắt” của lịch sử, song với ASEAN đó là cả một chặng đường dài với bao gian khó nhưng có những mốc son lưu dấu, có những bước lớn mạnh, trưởng thành khi phấn đấu không mệt mỏi hướng tới mục tiêu “một tầm nhìn, một bản sắc, một cộng đồng đùm bọc và sẻ chia”.

Nửa thế kỷ ASEAN và những mốc son lịch sử

Ngày 08-8-1967, Bộ trưởng Ngoại giao 05 nước Đông Nam Á đã cùng ký vào bản Tuyên bố Băng Cốc, khai sinh ra ASEAN - “Hiệp hội đại diện cho ý chí tập thể của các quốc gia ở Đông Nam Á gắn bó với nhau bởi tình hữu nghị và hợp tác, thông qua những cống hiến, nỗ lực chung đảm bảo cho nhân dân mình, cho các thế hệ mai sau được hưởng hòa bình, tự do và phồn vinh”. Từ một tổ chức với 05 thành viên đầu tiên, gồm: In-đô-nê-xi-a, Ma-lai-xi-a, Xin-ga-po, Thái Lan và Phi-líp-pin, ASEAN đã kết nạp thêm Bru-nây (1984), Việt Nam (1995), Lào và Mi-an-ma (1997), Cam-pu-chia (1999), hiện thực hóa giấc mơ về một ASEAN bao gồm cả 10 nước Đông Nam Á.

Hội nghị Cấp cao ASEAN họp lần đầu tiên năm 1976, thể hiện mức độ quan tâm cao hơn và cam kết chính trị mạnh mẽ hơn dành cho hợp tác ASEAN. Khu vực Thương mại tự do ASEAN (AFTA) thành lập năm 1992 là thành quả của 25 năm đầu tiên hợp tác kinh tế ASEAN; đồng thời, đặt nền tảng quan trọng xây dựng Cộng đồng Kinh tế ASEAN sau này. Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF) ra đời năm 1994, với tinh thần “thúc đẩy hòa bình và an ninh qua đối thoại và hợp tác ở châu Á - Thái Bình Dương” đã khởi đầu cơ chế đối thoại và tham vấn về các vấn đề an ninh và chính trị trong khu vực.

Năm 2007, ASEAN ghi thêm một mốc son mới đúng dịp kỷ niệm 40 năm thành lập bằng việc ký kết Hiến chương ASEAN. Hiến chương ra đời đã tạo sự thay đổi sâu sắc về chất, đưa Hiệp hội từ một tổ chức hợp tác khu vực đơn thuần dựa trên các văn kiện chính trị trở thành một thực thể pháp lý. Hiến chương ASEAN cũng là hiện thân cho những giá trị chung của các nước thành viên ASEAN và là bản “Hiến pháp” duy nhất, phù hợp với đặc thù và mức độ hợp tác trong ASEAN.

Các nước thành viên ASEAN gần gũi về địa lý, nhưng đa dạng về chế độ chính trị, văn hóa, ngôn ngữ và trình độ phát triển, trải qua những thăng trầm lịch sử với những mục tiêu và vận mệnh chung đã dần dần thu hẹp khoảng cách, hài hòa khác biệt, “tính đa dạng phong phú đã đem lại sức mạnh và nguồn cổ vũ, giúp nhau xây dựng một ý thức cộng đồng mạnh mẽ”. Từ ý tưởng sơ khởi về một cộng đồng ASEAN trong Tuyên bố Hòa hợp Ba-li II (2003), với thực lực và nền tảng pháp lý đã có, với lộ trình xây dựng cộng đồng (2009 - 2015) được triển khai hiệu quả, ngày 31-12-2015, Cộng đồng ASEAN chính thức ra đời, mở ra một chương mới trong lịch sử của ASEAN, đưa hợp tác ASEAN lên tầm cao mới.

Năm mươi năm vun đắp một Cộng đồng

Cộng đồng ASEAN 2015 hình thành là kết quả của gần 50 năm hợp tác. Nền tảng vững chắc nhất và thành tựu lớn nhất của ASEAN là bảo đảm môi trường hòa bình, ổn định và an ninh khu vực. Cộng đồng chính trị - an ninh gắn kết sâu rộng được xây dựng trên cơ sở những cam kết chính trị, những chuẩn mực ứng xử được thiết lập cũng như các nguyên tắc về đồng thuận, không can thiệp công việc nội bộ, pháp quyền, quản trị, liêm chính đã hình thành trong đời sống chính trị ASEAN. Cộng đồng Kinh tế là sự kế thừa, phát triển cao hơn của AFTA đã, đang tạo động lực phát triển cho nền kinh tế các nước thành viên, đem lại cho người dân những cơ hội tiếp cận thị trường, mở rộng cơ hội đầu tư, kinh doanh. Các khuôn khổ, cơ chế và tập quán hợp tác, sẻ chia được hình thành trong các lĩnh vực từ giáo dục, văn hóa, y tế, phúc lợi xã hội, môi trường đến ứng phó các thách thức, như: dịch bệnh, ma túy, thiên tai,… là các nhân tố định hình cho Cộng đồng văn hóa - xã hội ASEAN, đưa Cộng đồng ASEAN trở thành đại gia đình các dân tộc Đông Nam Á đùm bọc, sẻ chia và giúp đỡ nhau cùng phát triển.

ASEAN cũng phát huy thành quả trong quan hệ đối ngoại, tiếp tục đẩy mạnh hợp tác với bên ngoài nhằm tranh thủ sự ủng hộ và hỗ trợ thiết thực từ các đối tác; đồng thời, củng cố và duy trì vai trò trung tâm ở khu vực. Những kết quả hợp tác Nghị viện ASEAN và ngoại giao nhân dân đã góp phần làm phong phú, toàn diện bức tranh tổng thể Cộng đồng ASEAN trong tương lai.

Nhằm định hướng cho giai đoạn phát triển tiếp theo, lãnh đạo các nước ASEAN đã thông qua Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025: Cùng vững vàng tiến bước, cam kết xây dựng “một Cộng đồng hòa bình, ổn định và tự cường với năng lực được nâng cao để ứng phó hiệu quả với các thách thức”.

Tuy nhiên, ASEAN cũng đang đứng trước những khó khăn và thách thức; trong đó, về mặt chủ quan là tổ chức bộ máy và cơ chế hoạt động hiệu quả chưa cao, thỏa thuận nhiều, song triển khai còn hạn chế, trình độ phát triển kinh tế đa dạng, nhận thức của người dân về ASEAN chưa đầy đủ, lợi ích và ưu tiên của mỗi nước vẫn còn nhiều khác biệt. Nhân tố khách quan là tác động không thuận từ cạnh tranh giữa các nước lớn cũng như những biến chuyển nhanh của tình hình khu vực và quốc tế. Trong bối cảnh đó, trọng trách đặt lên vai các nước thành viên càng thêm nặng nề. Để có thể tận dụng các cơ hội, ứng phó kịp thời các thách thức, xây dựng thành công Cộng đồng ASEAN, các nước thành viên cần có cam kết chính trị mạnh mẽ hơn nữa, đề cao đoàn kết và liên kết nội khối, triển khai nghiêm túc các chương trình và kế hoạch đặt ra một cách hiệu quả, tôn trọng các nguyên tắc, chuẩn mực chung cũng như xử lý hài hòa giữa lợi ích quốc gia và khu vực. Điều quan trọng hơn, các thành viên cần tăng cường học hỏi và hỗ trợ lẫn nhau, tận dụng những thành tựu và kinh nghiệm tốt từ những người anh em, góp phần thu hẹp khoảng cách phát triển, rút ngắn quãng đường đi đến đích để “cùng vững vàng tiến bước” trong một “Cộng đồng”.

Việt Nam cùng các thành viên ASEAN thắp sáng ngọn lửa chung

Là thành viên có dân số lớn thứ ba và diện tích đứng thứ tư trong ASEAN, với vị trí địa chiến lược và kinh tế quan trọng ở Đông Nam Á, Việt Nam có vai trò quan trọng trong ASEAN và được các nước thành viên đặt nhiều kỳ vọng. Việc Việt Nam trở thành thành viên chính thức của ASEAN năm 1995, đánh dấu bước ngoặt lớn đối với khu vực, mở ra một kỷ nguyên mới của hòa bình và hợp tác. Trong 22 năm tham gia ASEAN, dù là thành viên đến sau, trình độ phát triển còn khoảng cách với nhiều nước, nhưng chúng ta luôn thể hiện thiện chí và nỗ lực, nhiệt huyết và trách nhiệm, đóng góp không nhỏ vào thành tựu chung của ASEAN. Đó là nỗ lực thúc đẩy hình thành một ASEAN với sự tham gia của tất cả các nước trong khu vực; tích cực tham gia và tham gia có trách nhiệm trong xác định mục tiêu, phương hướng phát triển và hình thành các quyết sách lớn của ASEAN. Đó còn là dấu ấn Việt Nam trong các sự kiện lớn, như: Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ sáu tại Hà Nội (12 - 1998), đảm nhiệm tốt cương vị Chủ tịch ASEAN nhiệm kỳ 2000 - 2001 và hoàn thành xuất sắc vai trò Chủ tịch ASEAN 2010 với những kết quả to lớn và thực chất, như: mở rộng Cấp cao Đông Á bao gồm các nước lớn ở khu vực, thành lập cơ chế Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng các nước ASEAN mở rộng (ADMM+), v.v.

Trong bối cảnh thế giới và khu vực có nhiều bất ổn, trực tiếp hoặc gián tiếp ảnh hưởng đến an ninh và ổn định ở Đông Nam Á, Việt Nam luôn khẳng định tiếng nói của tinh thần đoàn kết, thống nhất và nâng cao ý thức trách nhiệm chung, nhằm ứng phó hiệu quả với các nguy cơ đe dọa hòa bình, an ninh và ổn định của khu vực. Từ khi Cộng đồng ASEAN hình thành vào cuối năm 2015, Việt Nam đã và đang cùng các thành viên ASEAN tích cực triển khai xây dựng Cộng đồng, thực hiện nghiêm túc các cam kết và đề xuất sáng kiến trong nhiều lĩnh vực. Đáng chú ý, Việt Nam là một trong hai nước có tỷ lệ thực hiện cao nhất các biện pháp ưu tiên trong Kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng Kinh tế ASEAN. Việt Nam cũng có nhiều đóng góp quan trọng trong mở rộng quan hệ và đẩy mạnh hợp tác giữa ASEAN với các đối tác, đảm nhận thành công vai trò điều phối quan hệ ASEAN với Trung Quốc (2009 - 2012), với Liên minh châu Âu (2012 - 2015) và với Ấn Độ (2015 - 2018).

Tham gia ASEAN đã mang đến nhiều lợi ích và cơ hội để Việt Nam từng bước hội nhập với khu vực và quốc tế, nâng cao thực lực và cải cách trong nước, phát huy vai trò và vị thế của một quốc gia có trách nhiệm trong cộng đồng quốc tế. Chúng ta đã đóng góp vào thành quả của ASEAN với tâm thế cùng thắp sáng ngọn lửa chung, nỗ lực không ngưng nghỉ vì các mục tiêu của cả Cộng đồng.

Quang cảnh Lễ ​thượng cờ ASEAN tại thành phố Hồ Chí Minh (Ảnh: Thanh Vũ/TTXVN)

Từ Tầm nhìn đến Hành động: Việt Nam chung sức xây dựng Cộng đồng ASEAN vững mạnh

Với mục tiêu: “gắn kết về chính trị, liên kết về kinh tế, có trách nhiệm xã hội; hoạt động dựa trên luật lệ; hướng tới người dân và lấy người dân làm trung tâm” đã, đang đặt ra vận hội cùng thách thức lớn cho cả Cộng đồng, mỗi quốc gia thành viên, trong đó có Việt Nam. Trên cơ sở những mục tiêu và kế hoạch chung ASEAN đã xác định trong Tầm nhìn ASEAN 2025 và các kế hoạch tổng thể trên ba Trụ cột Cộng đồng, với thế và lực mới, Việt Nam tiếp tục tham gia hợp tác ASEAN trên mọi lĩnh vực với mức độ và phạm vi sâu rộng hơn các giai đoạn trước đó.

Là một thành viên chủ động, Việt Nam tiếp tục đóng vai trò nòng cốt trong thúc đẩy đoàn kết, thống nhất và vai trò trung tâm của ASEAN, nhất là trong việc duy trì hòa bình, an ninh phục vụ phát triển của khu vực; đẩy mạnh hợp tác trong các lĩnh vực, ngành kinh tế ưu tiên, như: hỗ trợ các doanh nghiệp siêu nhỏ, nhỏ và vừa (MSMEs), công nghệ sáng tạo số, nông nghiệp, an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước, kết nối, thu hẹp khoảng cách phát triển. Chủ động xây dựng các kế hoạch hành động, đề xuất sáng kiến, dự án khả thi liên quan đến nâng cao chất lượng sống của người dân, như: an sinh xã hội, giáo dục, lao động, bảo vệ môi trường. Việt Nam cũng sẽ tiếp tục thúc đẩy hợp tác thực chất giữa ASEAN với các đối tác lớn, phát huy vai trò của ASEAN nói chung và Việt Nam nói riêng trong quan hệ với các quốc gia, tổ chức trên thế giới.

Là một thành viên tích cực, Việt Nam thúc đẩy “văn hóa thực thi” trong ASEAN, nâng cao hiệu quả hoạt động của bộ máy tổ chức, tăng cường hợp tác thực tiễn để ứng phó với các thách thức an ninh phi truyền thống, gắn kết giữa các cơ chế ASEAN có vai trò dẫn dắt ở khu vực (như: EAS, ARF, ADMM+,…); thực hiện đầy đủ các cam kết trong Kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng Kinh tế ASEAN, nhất là các lĩnh vực đầu tư, tài chính, giao thông vận tải, liên kết kinh tế thông qua các FTA hiện có cũng như thúc đẩy nâng cấp các FTA ở khu vực; tích cực triển khai Kế hoạch tổng thể của Cộng đồng văn hóa - xã hội ASEAN và các chương trình hợp tác chuyên ngành, ưu tiên các lĩnh vực y tế, du lịch, văn hóa, bình đẳng giới và tuyên truyền nâng cao nhận thức về Cộng đồng ASEAN.

ASEAN có tầm quan trọng chiến lược đối với Việt Nam, là ưu tiên trong chính sách đối ngoại của Đảng và Nhà nước ta. Một ASEAN liên kết chặt chẽ hơn, đoàn kết thống nhất và giữ vai trò trung tâm ở khu vực, một Cộng đồng ASEAN vững mạnh, phồn vinh và vì người dân sẽ góp phần đảm bảo những lợi ích lâu dài của các quốc gia thành viên cũng như toàn thể người dân trong khu vực. ASEAN ngày nay đã là mái nhà chung của các dân tộc Đông Nam Á, với nền móng vững chắc và những trụ cột vững vàng. Với quyết tâm “đảm bảo sự phát triển bền vững vì lợi ích của các thế hệ hiện tại và tương lai, đặt hạnh phúc, đời sống và phúc lợi của nhân dân ở vị trí trung tâm của tiến trình xây dựng Cộng đồng”, chúng ta tin tưởng Cộng đồng ASEAN sẽ phát triển bền vững và thịnh vượng./.

PHẠM BÌNH MINH, Ủy viên Bộ Chính trị, Phó Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao