Trong lịch sử dựng nước và giữ nước, dân tộc Việt Nam đã trải qua những chặng đường đầy gian lao thử thách, nhưng vẫn trường tồn và phát triển bởi đã rèn đúc nên bản lĩnh rất vững vàng, mang đậm tính cách và khí phách của dân tộc, gắn liền với một triết lý nhân sinh mang tính nhân văn sâu sắc. Trong đó, lòng yêu nước là bậc thang cao nhất, là yếu tố cốt lõi và chi phối đời sống tinh thần của dân tộc.

Cột cờ Lũng Cú, Hà Giang

Trên thế giới, hiếm có một dân tộc nào như dân tộc Việt Nam liên tục trải qua những cuộc chiến tranh điển hình về tính chất ác liệt và sự gian khổ hy sinh; phải đương đầu với các thế lực xâm lược hung bạo và hiếu chiến, có tiềm lực kinh tế, quân sự mạnh hơn gấp nhiều lần. Song, với lòng yêu nước nồng nàn, dân tộc Việt Nam đã kiên cường đấu tranh giữ nước, bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc, không để bị đồng hóa. Đây là một điều kỳ diệu trong lịch sử nhân loại. Khi chủ nghĩa yêu nước rực cháy trong tâm hồn người Việt Nam, tài thao lược “đánh bằng mưu kế, thắng bằng thế, thời” và nghệ thuật quân sự “lấy nhỏ thắng lớn, lấy ít địch nhiều” của dân tộc đã được phát huy cao độ, đầy sức sáng tạo, quân xâm lược không thể lường hết. Với sức mạnh “lấy đại nghĩa thắng hung tàn, đem chí nhân thay cường bạo”, kết hợp chặt chẽ đấu tranh quân sự với chính trị và ngoại giao, hội tụ được các yếu tố “thiên thời, địa lợi, nhân hòa”, trong đó quan trọng nhất là “nhân hòa”, dân tộc ta đã tạo nên sự chuyển hóa cả về thế, thời và lực để đánh thắng kẻ thù xâm lược.

Chủ nghĩa yêu nước Việt Nam mang đậm tư tưởng dân chủ và tính nhân văn sâu sắc, yêu nước gắn liền với yêu dân và ý thức cộng đồng, phản ánh tư tưởng chủ đạo “Nước lấy dân làm gốc” trong văn hóa chính trị Việt Nam. Năm 1010, với quyết tâm xây dựng một quốc gia độc lập, hùng cường và bằng tầm nhìn chiến lược, Lý Thái Tổ đã quyết định dời đô từ Hoa Lư về thành Đại La và đổi tên là Thăng Long “để mưu nghiệp lớn, chọn ở chỗ giữa làm kế cho con cháu muôn đời, trên kính mệnh trời, dưới theo ý dân”. Trong thế kỷ XIII, với tư tưởng tiến bộ của Trần Hưng Đạo “khoan thư sức dân, làm kế sâu rễ bền gốc, đó là thượng sách để giữ nước”, nhà Trần đã thực hiện “cử quốc nghênh địch”, định hướng và phát huy cao độ lòng yêu nước của toàn dân để ba lần đánh thắng quân xâm lược Nguyên - Mông. Những năm đầu thế kỷ XV, Nguyễn Trãi cùng các nhà vua giầu tâm huyết và trí tuệ thời Lê Sơ đã chăm lo xây dựng thống nhất, đồng bộ các yếu tố “dân giầu, nước mạnh, binh cường”, thực thi nhiều việc làm nhân nghĩa “cốt để dân yên” và “duy trì thế nước yên”. Vào thế kỷ XVIII, công cuộc giữ nước đòi hỏi tư duy chiến lược mới là phải chủ động “giữ cho trong ấm, ngoài êm”, kết hợp trấn áp thù trong với đánh giặc ngoài. Dưới sự lãnh đạo của thiên tài quân sự Nguyễn Huệ, lòng yêu nước của nhân dân ta được phát huy cao độ trong đấu tranh xóa bỏ cục diện Trịnh - Nguyễn phân tranh, thống nhất Tổ quốc, đánh thắng quân xâm lược ở hai đầu đất nước.

Do mang đậm tư tưởng dân chủ và tính nhân văn sâu sắc, chủ nghĩa yêu nước Việt Nam đã vượt qua những hạn chế của tính vị kỷ và tâm lý kỳ thị dân tộc hẹp hòi, tránh được những sai lầm của chủ nghĩa dân tộc cực đoan. Khi tập kích chiến lược triệt phá căn cứ xuất phát tiến công xâm lược Đại Việt của nhà Tống ở các châu Ung-Khâm-Liêm (10-1075 - 3-1076), Lý Thường Kiệt đã ra bản tuyên cáo “Phạt Tống lộ bố văn”, nêu rõ mục đích chính nghĩa là “muốn dẹp yên làn sóng yêu nghiệt, chỉ có ý phân biệt quốc thổ, không phân biệt chúng dân”. Lời tuyên cáo có lý, có tình cùng những hành động đầy nhân nghĩa của quân nhà Lý đã được nhân dân ở cả Đại Việt và nước Tống đồng tình, ủng hộ. Trong cuộc chiến tranh giải phóng do Lê Lợi - Nguyễn Trãi lãnh đạo, khi quân xâm lược nhà Minh lâm vào thế cùng, lực kiệt, chấp nhận đầu hàng thì quân và dân ta cởi bỏ oán thù, mở lòng khoan dung, với “đức lớn hiếu sinh. Nghĩ kế nước nhà trường cửu. Tha cho mười vạn hàng binh. Gây lại hòa hảo cho hai nước. Dập tắt chiến tranh cho muôn đời”. Ngay trước chiến dịch đại phá quân Thanh, giải phóng Thăng Long, Nguyễn Huệ đã lo tính kế sách dập tắt lửa binh; bởi lẽ, “Nếu cứ để lửa binh liên miên, thật không phải phúc của nhân dân, lòng ta sao nỡ. Vì vậy, sau khi thắng trận phải khéo dùng từ lệnh thì mới dập tắt được lửa binh”. Sau khi lên ngôi hoàng đế, Quang Trung đã ra sức thực thi các chính sách an dân và chính sách ngoại giao hòa bình, lập lại bang giao hòa hiếu với phương Bắc để ổn định và phát triển đất nước. Trong lịch sử, ông cha ta cũng xử lý khôn khéo các quan hệ với các nước láng giềng như Lào và Cam-pu-chia, kết hợp ân uy, thông hiếu, mềm dẻo để phối hợp giúp đỡ lẫn nhau vì đại nghĩa. Đây là điều hiếm có trong lịch sử nhân loại

Khi nhà Triệu tiến hành chiến tranh xâm lược (năm 179 Tr.CN), Âu Lạc đang là một quốc gia mạnh, nhưng cuộc sống đế vương đã làm cho Thục Phán xa dân, nội bộ bất hòa, mắc mưu “giảng hòa” và kế “ly gián” hiểm độc của kẻ thù, ỷ vào thành Cổ Loa kiên cố và vũ khí lợi hại, không phát động được toàn dân đánh giặc nên bị thất bại, làm cho dân ta mất nước, phải đấu tranh kiên cường hơn một ngàn năm mới giành lại được độc lập, chủ quyền dân tộc. Trong kháng chiến chống quân xâm lược nhà Minh (1406-1407), nhà Hồ ra sức xây dựng thành lũy kiên cố, tổ chức quân đội thường trực đông hàng trăm vạn và trang bị vũ khí mạnh. Song, do vua quan nhà Hồ có nhiều chính sách xa dân, sách nhiễu dân và mất lòng dân, không động viên được lòng yêu nước và sức mạnh của nhân dân, nên cuộc kháng chiến bị thất bại, đất nước rơi vào sự đô hộ của nhà Minh. Sang thế kỷ XIX, chế độ phong kiến Việt Nam bước vào thời kỳ suy tàn, trở thành lực cản sự tiến bộ xã hội. Triều đình nhà Nguyễn đại biểu cho đặc quyền của tầng lớp phong kiến phản động, đối lập với lợi ích của nhân dân, đầu hàng thực dân Pháp, các phong trào yêu nước thiếu ngọn cờ lãnh đạo thống nhất nên không quy tụ được sức mạnh giữ nước.

Vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, dân tộc ta đứng trước những thách thức mới của thời đại; chủ nghĩa yêu nước Việt Nam gặp cơn khủng hoảng, bộc lộ rõ những hạn chế, nhất là về nền tảng tư tưởng và định hướng chính trị - xã hội. Lòng yêu nước của nông dân và các sĩ phu dựa trên hệ tư tưởng phong kiến, với lý tưởng về quốc gia phong kiến tập quyền, độc lập và thống nhất, vua tôi đồng lòng, xã tắc thái bình đã lỗi thời, không còn định hướng và quy tụ được sức mạnh của dân tộc. Tinh thần yêu nước của các nhà cách mạng dựa trên ý thức hệ tư sản, với lý tưởng tư sản dân quyền cũng không đáp ứng được yêu cầu bức thiết của dân tộc.

Từ khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lê-nin, tìm ra con đường cứu nước gắn kết khát vọng tự giải phóng và vươn lên làm chủ của dân tộc với xu thế phát triển của thời đại, chủ nghĩa yêu nước Việt Nam có sự phát triển mới về chất, từ chủ nghĩa yêu nước truyền thống trở thành chủ nghĩa yêu nước Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh. Đó là chủ nghĩa yêu nước mang bản chất cách mạng của giai cấp công nhân, đồng thời có tính nhân dân và tính dân tộc sâu sắc, được định hướng và thể hiện tập trung ở lý tưởng độc lập dân tộc gắn liền với CNXH, dựa trên nền tảng tư tưởng là chủ nghĩa Mác - Lê-nin và tư tưởng Hồ Chí Minh.

Từ những trang lịch sử dân tộc, chúng ta có thể rút ra bài học sâu sắc là lòng yêu nước chỉ thực sự phát huy sức mạnh to lớn khi có nền tảng tư tưởng vững chắc, có định hướng chính trị - tư tưởng đúng đắn, được lãnh đạo bởi lực lượng tiền phong tiêu biểu cho bản lĩnh và trí tuệ của dân tộc, quy tụ được sức mạnh đại đoàn kết toàn dân để dựng nước và giữ nước.

Hiện nay, trong chiến lược “Diễn biến hòa bình” nhằm chống phá độc lập dân tộc và CNXH, các thế lực thù địch ra sức sử dụng chủ nghĩa dân tộc như một vũ khí tư tưởng lợi hại để hướng, lái lòng yêu nước của nhân dân theo ý thức hệ tư sản. Chúng ra sức truyền bá, kích động những khuynh hướng chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi, cực đoan, phủ nhận nền tảng tư tưởng và định hướng chính trị - tư tưởng của chủ nghĩa yêu nước Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh.

Thực tế chỉ ra rằng, một quốc gia dân tộc sẽ mất ổn định và lâm vào khủng hoảng nếu bị chi phối bởi chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi, cực đoan. Giáo sư Michio Kaku đã có lý khi cho rằng nguyên nhân chủ yếu dẫn đến sự sụp đổ và tan rã của Liên Xô là do “không có người cầm lái, không có một cương lĩnh hay một hệ tư tưởng chỉ đạo ngoài chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi, chủ nghĩa bè phái, sự say đắm CNTB đến ngây thơ và không thực tế…”¹.

Không thể phủ nhận vai trò nền tảng tư tưởng của chủ nghĩa Mác - Lê-nin và tư tưởng Hồ Chí Minh trong chủ nghĩa yêu nước Việt Nam. Kế thừa và phát triển những giá trị tư tưởng - lý luận trong lịch sử nhân loại, chủ nghĩa Mác - Lê-nin và tư tưởng Hồ Chí Minh có những thuộc tính bản chất vượt trội so với các học thuyết xã hội đương thời. Đó là sự thống nhất biện chứng lý luận với thực tiễn, tính cách mạng triệt để với tính khoa học và tính nhân văn sâu sắc, không ngừng được bổ sung, phát triển từ thực tiễn sinh động. Bản thân tấm gương về bản lĩnh, trí tuệ và đạo đức của các nhà tư tưởng đã có sức cảm hóa và thuyết phục rất to lớn. Không phải ngẫu nhiên mà sau bao năm bôn ba tìm đường cứu nước, về cuối đời, nhà yêu nước Phan Bội Châu đã đúc kết trong tác phẩm “Xã hội chủ nghĩa”: muốn cứu nước và giải phóng dân tộc, phải kén chọn chủ nghĩa cho vững vàng, chủ nghĩa đích thực là chủ nghĩa Mác - Lê-nin, ngoài ra chớ có nhận nhầm.

Sẽ mắc sai lầm nghiêm trọng về chiến lược và phải trả ngay giá rất đắt nếu tách rời độc lập dân tộc với CNXH trong chủ nghĩa yêu nước Việt Nam. Trọn cuộc đời mình, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn ra sức tranh đấu để chứng minh và khẳng định một chân lý khách quan của thời đại: chỉ có con đường CNXH, CNCS mới giải phóng được các dân tộc bị áp bức và giai cấp công nhân trên thế giới. Thực tiễn hơn 80 năm qua dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, nhân dân ta đã phát huy cao độ chủ nghĩa yêu nước, đoàn kết một lòng vượt qua những cuộc chiến tranh lâu dài và khốc liệt nhất trong lịch sử, đánh thắng những thế lực xâm lược lớn, giải phóng dân tộc, giành được độc lập tự do, thống nhất Tổ quốc và đưa cả nước đi lên CNXH. Dân tộc ta tiếp tục vượt qua “cơn lốc lớn” đã từng làm sụp đổ chế độ XHCN ở Liên Xô và các nước Đông Âu, thu được những thành tựu to lớn và có ý nghĩa lịch sử trong công cuộc đổi mới theo định hướng XHCN, tạo được thế và lực mới cho sự phát triển của đất nước. Chính trong điều kiện lịch sử đó, chủ nghĩa yêu nước Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh được bồi đắp, tôi luyện và kiểm nghiệm rất nghiêm ngặt, được tỏa sáng và phát triển lên tầm cao mới, thể hiện sâu sắc bản lĩnh và trí tuệ Việt Nam.

Gần đây, trước những vấn đề nhạy cảm và phức tạp liên quan đến lãnh thổ và chủ quyền quốc gia, lòng yêu nước và ý thức dân tộc trỗi dậy mạnh mẽ trong các tầng lớp nhân dân. Một số nhân sĩ, trí thức đã kiến nghị với Đảng, Nhà nước nhiều ý kiến tâm huyết và rất đáng trân trọng về bảo vệ và phát triển đất nước. Song các thế lực thù địch và những phần tử chống đối ra sức lợi dụng lôi kéo quần chúng “tham gia biểu tình để biểu thị lòng yêu nước”, vu cáo Đảng và Nhà nước ta “thỏa hiệp”, truyền bá về sự đối lập “lòng yêu nước của quần chúng” với “lòng yêu nước của lãnh đạo”, mà thực chất là nhằm làm rạn vỡ sự gắn bó của Đảng và Nhà nước với nhân dân, kích động hằn thù dân tộc, chia rẽ quan hệ hữu nghị giữa Việt Nam và các nước láng giềng, v.v.

Lòng yêu nước và bản lĩnh Việt Nam xa lạ với tính tự phát, sự cuồng nhiệt cực đoan và xu hướng sùng ngoại hoặc bài ngoại một cách phiến diện.

Trước yêu cầu của đất nước thời kỳ đổi mới, mỗi người dân Việt Nam đều nhận thức được rằng: chúng ta không thể để tình cảm và tâm lý dân tộc bị lợi dụng kích động, dẫn tới những hành động cảm tính, quá khích, tạo điều kiện cho các thế lực hiếu chiến lợi dụng tạo cớ gây xung đột vũ trang, chiến tranh cục bộ hoặc chiến tranh xâm lược kiểu mới đối với nước ta. Cần tăng cường giáo dục, bồi dưỡng làm cho chủ nghĩa yêu nước Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh chuyển hóa sâu sắc thành bản lĩnh và trí tuệ của con người và xã hội Việt Nam đương đại, góp phần bảo đảm cho đất nước luôn chủ động về chiến lược trong mọi tình huống, ổn định và phát triển bền vững.

 Trung tướng, PGS,TS. NGUYỄN TIẾN BÌNH

1 - Michio Kaku - Không có sữa và mật ong trong tương lai của Liên Xô, Tuần báo Mỹ “Người bảo vệ”, ngày 11-9-1991.