“Nhà báo” là một danh xưng nghề nghiệp đáng trân trọng, là sự trao truyền thiêng liêng và quý giá. Trải qua chặng đường lịch sử 92 năm, Việt Nam tự hào có một nền báo chí cách mạng, nhân văn, được xây đắp bởi những người làm nghề chính trực, đầy trách nhiệm và tinh thần cống hiến, vì đất nước, vì nhân dân. Các thế hệ người làm báo ngày nay cần tiếp tục kế thừa và phát huy truyền thống vẻ vang của nền báo chí cách mạng nước nhà.

Một nền báo chí cách mạng, chính trực, vì đất nước, vì nhân dân

Hiện nay, Việt Nam có lực lượng người làm báo hùng hậu, với hơn 18.000 nhà báo được cấp thẻ, làm việc ở gần 900 cơ quan báo chí đủ các loại hình: báo in, phát thanh, truyền hình, báo điện tử, v.v. Với lượng thông tin khổng lồ bằng tiếng Việt, tiếng nước ngoài, sản phẩm báo chí Việt Nam là vũ khí sắc bén của Đảng trên mặt trận tư tưởng - văn hóa trong các giai đoạn cách mạng; lực lượng tiên phong tuyên truyền đường lối đổi mới đất nước do Đảng ta khởi xướng và lãnh đạo; cổ vũ phong trào thi đua yêu nước, nhân rộng điển hình tiên tiến; phản ánh sinh động thực tiễn sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; phát hiện, đề xuất nhiều vấn đề có ý nghĩa để Đảng, Nhà nước kịp thời điều chỉnh, bổ sung, phát triển đường lối, chủ trương, chính sách. Đồng thời, phê phán những quan điểm sai trái, hoạt động chống phá của thế lực thù địch, góp phần củng cố lòng tin của nhân dân vào Đảng, chế độ. Báo chí Việt Nam ngày càng khẳng định vai trò là diễn đàn của nhân dân, phương tiện phản biện xã hội tích cực; tham gia có hiệu quả cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, quan liêu và các tệ nạn xã hội. Nhiều nhà báo, cơ quan báo chí thể hiện rõ phẩm chất dấn thân, quả cảm, bất chấp khó khăn, nguy hiểm, kiên quyết đấu tranh bảo vệ chân lý; tích cực tự học tập, tìm tòi, nghiên cứu, đổi mới nội dung, hình thức, công nghệ, nâng cao trình độ nghiệp vụ. Nhiều cơ quan báo chí phát triển theo hướng đa phương tiện, từng bước thích nghi, năng động hơn trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; chủ động hội nhập quốc tế, nhưng giữ vững bản sắc báo chí cách mạng, truyền thống văn hóa dân tộc Việt Nam.

Những hiện tượng rất đáng báo động

Tuy nhiên, báo chí Việt Nam cũng còn những hạn chế, bất cập. Một số người làm báo còn thiếu nhạy bén chính trị, chưa làm tốt chức năng tư tưởng - văn hóa, chưa thực hiện đúng tôn chỉ, mục đích tờ báo; khai thác thông tin nước ngoài, trên mạng xã hội còn thiếu chọn lọc; phát hiện, tuyên truyền các điển hình tiên tiến, cổ vũ phong trào thi đua yêu nước còn nhiều hạn chế, v.v. Một số cơ quan báo chí, nhà báo chậm đổi mới, chưa làm chủ được công nghệ mới và dư luận xã hội, nội dung tuyên truyền chưa hấp dẫn, v.v. Trước những thách thức thời cuộc, có một bộ phận người làm báo vi phạm chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp với biểu hiện, mức độ khác nhau. Nổi lên là hiện tượng thiếu trách nhiệm, không kiểm chứng thông tin, dẫn đến thông tin sai, thiếu khách quan; thổi phồng hoặc bóp méo sự thật; đưa tin, bài, hình ảnh giật gân, câu khách, kích động, kích dục, thiếu văn hoá, thiếu tính thẩm mỹ, thiếu nhân văn và phản giáo dục; lạm quyền, cửa quyền, vụ lợi, v.v. Có tòa soạn hoạt động theo kiểu câu khách, mục đích gia tăng lượng độc giả bằng mọi giá, nên tìm mọi chiêu thức để làm “nóng” sự việc, rút tít giật gân, ly kỳ, “sốc, sến, sex”, chăm chăm vào chuyện “tiền, tình, tù, tội”, moi móc chuyện đời tư, miêu tả tỉ mỉ, rùng rợn chuyện vụ án, v.v. Vì thế, làm mai một hình ảnh của người làm báo, làm suy giảm niềm tin của công chúng vào báo chí; tạo cảm giác bức bối, làm ô nhiễm môi trường tinh thần, văn hóa - xã hội, ngôn ngữ Việt; vi phạm nghiêm trọng tính chân thực của báo chí.

Giá trị cốt lõi của đạo đức nghề nghiệp báo chí là tính trung thực. Khi người làm báo không được rèn luyện, tu dưỡng trong môi trường nghề nghiệp chuẩn mực thì dẫn đến năng lực thẩm định, nhìn nhận vấn đề cũng kém cỏi, dễ thỏa hiệp, phán xét hồ đồ, thiếu phẩm chất dấn thân, nên dễ dẫn đến sai phạm từ nhỏ tới mức nghiêm trọng. Điều cần nói thêm là không ít người vi phạm đạo đức nghề nghiệp, vi phạm pháp luật khi hoạt động báo chí chưa được cấp thẻ nhà báo, chưa phải là hội viên Hội Nhà báo Việt Nam, nên khi xảy ra vụ việc, cơ quan báo chí chỉ chấm dứt hợp đồng lao động là coi như đã “hết trách nhiệm”. Có tình trạng này là do một số cơ quan báo chí chưa coi trọng quản lý, giáo dục chính trị - tư tưởng, đạo đức nghề nghiệp, đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ cho nhà báo. Một số người làm báo chưa tự giác rèn luyện phẩm chất, đạo đức, năng lực nghề nghiệp; sự tác động của mặt trái kinh tế thị trường ngày càng tăng đối với người làm báo. Quy trình làm báo truyền thống đang chịu sức ép, tác động tiêu cực của mạng xã hội, phương tiện truyền thông khác.

Vì một nền báo chí nhân văn, tôn trọng con người, vì con người

Một nền báo chí nhân văn, tích cực, lành mạnh có sức mạnh bảo vệ giá trị tốt đẹp, lợi ích tối cao, thiết thực của đất nước và người dân. Luật pháp thì bắt buộc, còn quy định đạo đức nghề nghiệp thì có sự ràng buộc về uy tín, đạo đức, tinh thần. Đạo đức và luật pháp không tách rời nhau. Tuân thủ đạo đức nghề nghiệp là góp phần xây dựng đạo đức xã hội. Những ngọn bút thiếu đạo đức thì không thể góp phần xây đắp nền tảng đạo đức, tinh thần của xã hội. Quy định đạo đức nghề nghiệp báo chí năm 2005 được Đại hội Hội Nhà báo Việt Nam (khóa VIII) ban hành đã 12 năm, đến nay nhiều nội dung không còn phù hợp, đòi hỏi phải điều chỉnh và bổ sung. Vì vậy, ngày 15-12-2016, Hội nghị lần thứ 5 Ban Chấp hành Hội Nhà báo Việt Nam (khóa X) đã thông qua và Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam đã ký Quyết định ban hành Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam (10 điều), có hiệu lực từ 01-01-2017, cùng với Luật Báo chí năm 2016. Trong đó, có những điểm rất cơ bản và mới, như: trung thành với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam; vì lợi ích của đất nước, vì hạnh phúc của nhân dân; góp phần nâng cao uy tín, vị thế Việt Nam trên trường quốc tế (Điều 1). Nghiêm chỉnh thực hiện Hiến pháp, Luật Báo chí, Luật Bản quyền và các quy định của pháp luật; Thực hiện đúng tôn chỉ, mục đích; nội quy, quy chế của cơ quan báo chí nơi công tác (Điều 2). Hành nghề trung thực, khách quan, công tâm, không vụ lợi; Bảo vệ công lý và lẽ phải. Không làm sai lệch, xuyên tạc, che giấu sự thật, gây chia rẽ, kích động xã hội, phá hoại khối đại đoàn kết toàn dân tộc và tình đoàn kết, hữu nghị giữa các quốc gia, dân tộc (Điều 3). Nêu cao tinh thần nhân văn, tôn trọng quyền con người. Không xâm phạm đời tư, làm tổn hại danh dự, nhân phẩm, lợi ích hợp pháp của tổ chức và cá nhân (Điều 4). Chuẩn mực và trách nhiệm khi tham gia mạng xã hội và các phương tiện truyền thông khác (Điều 5), v.v. Ngay sau khi ban hành, Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam đã có sức lan tỏa nhanh chóng, được giới báo chí và dư luận xã hội hoan nghênh, đánh giá cao và cho rằng đó là sự cần thiết, đúng đắn và kịp thời. Thời gian qua, trong đợt đổi thẻ hội viên, Hội Nhà báo Việt Nam đã rà soát, sàng lọc, đưa những người không đủ tiêu chuẩn ra khỏi tổ chức Hội; xem xét, khai trừ những hội viên vi phạm pháp luật, vi phạm đạo đức nghề nghiệp. Đảng đoàn, Ban Thường vụ Hội Nhà báo Việt Nam đã ban hành Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết Trung ương 4 (khóa XII) về xây dựng, chỉnh đốn Đảng, kết hợp với thực hiện Chỉ thị 05-CT/TW của Bộ Chính trị (khóa XII) về “Đẩy mạnh học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh”, Luật Báo chí năm 2016 và 10 điều Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam.

Hội nghị triển khai Luật Báo chí 2016 khu vực phía Bắc. (Ảnh: nhandan.com.vn)

Cho dù dưới định chế pháp luật hay quy định đạo đức thì báo chí vừa phải nâng cao tính chiến đấu, vừa phải nêu cao tính nhân văn, hướng về con người và tôn trọng con người. Đó là đặc trưng, bản chất của báo chí cách mạng Việt Nam. Nhìn rộng ra, thế giới hiện đại đang rối bời và mệt mỏi bởi sự hỗn loạn về thông tin. Nhân loại không cần những người thành công bằng mọi giá, bằng cách sẵn sàng làm tổn hại lợi ích chung, làm tổn thương người khác, mà đang cần những con người có thể xoa dịu những nỗi đau, an ủi và hàn gắn những vết thương, v.v. Báo chí đang đứng trước những thử thách gay gắt. Có những điều pháp luật không cấm nhưng đạo đức thì không cho phép. Kiến thức, thông tin ở trong đầu và đạo đức phải ở trong tim mỗi người cầm bút thì mới có thể làm cho báo chí trở nên hữu ích, lan tỏa những điều tốt đẹp trong xã hội. Có như vậy, mới xây dựng được một nền báo chí nhân văn và hướng thiện, vì con người và tôn trọng con người. Giữ gìn phẩm giá, lòng tự trọng nghề nghiệp là một thử thách mà những người làm báo cần kiên tâm như một nguyên tắc tối thượng. Trong “cơn bão” của thời đại số hóa, báo chí có thể tạo ra sự khác biệt bằng lối đi khác biệt, thông thái và độc đáo. Báo chí trí tuệ, báo chí chân chính luôn có cơ hội và sức hấp dẫn mạnh mẽ với công chúng.

Rèn luyện phẩm chất, năng lực của đội ngũ người làm báo là yêu cầu cấp thiết

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định “Nói đến báo chí trước hết phải nói đến những người làm báo ch픹; “Chính trị phải làm chủ. Đường lối chính trị đúng thì những việc khác mới đúng được. Cho nên các báo chí của ta đều phải có đường lối chính trị đúng”²; “Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ”³. Người thường căn dặn các nhà báo: “Muốn tiến bộ, muốn viết hay, thì phải cố gắng học hỏi, ra công rèn luyện”⁴. Thấm nhuần tư tưởng Hồ Chí Minh, Đảng, Nhà nước ta luôn coi trọng việc rèn luyện phẩm chất, năng lực của đội ngũ người làm báo Việt Nam, coi đây là yêu cầu có tính quyết định đối với vai trò, hiệu quả của nền báo chí cách mạng và đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo, quản lý đối với hoạt động báo chí, Hội Nhà báo Việt Nam. Thực tế cho thấy, phẩm chất của người làm báo là phẩm chất chính trị và đạo đức nghề nghiệp, gồm các yếu tố: yêu Tổ quốc, gắn bó với nhân dân; trung thành với lý tưởng của Đảng Cộng sản, nỗ lực phấn đấu vì sự nghiệp của Đảng, của dân tộc, vì lợi ích của đất nước và nhân dân; trung thực, công tâm, yêu nghề và biết xả thân vì nghề. Năng lực của người làm báo là năng lực chuyên môn nghề nghiệp, bao gồm bản lĩnh nghề nghiệp, các kỹ năng tác nghiệp, thực hành nghề báo để hoàn thành vai trò và nhiệm vụ của cơ quan báo chí, của người làm báo. Hai mặt này có mối quan hệ biện chứng. Rèn luyện phẩm chất, năng lực của đội ngũ người làm báo Việt Nam là quá trình hòa quyện khăng khít của hai bộ phận cấu thành tư chất, đẳng cấp của mỗi người làm báo. Ngày nay, sự phát triển của công nghệ thông tin, truyền thông vừa là cơ hội, vừa là thách thức to lớn đối với xã hội và báo chí. Số người sử dụng in-tơ-nét của Việt Nam đã lên tới 59 triệu người, chiếm hơn 50% số dân; số người sử dụng mạng xã hội (chỉ tính riêng facebook) là hơn 39 triệu người, một mức khá cao ở khu vực Đông Nam Á và châu Á. Như vậy, về đạo đức nghề nghiệp, người làm báo ngày càng đối mặt với sức ép và cạnh tranh gay gắt của mạng xã hội, mà hệ quả của nó là sự chạy theo thị hiếu tầm thường với kiểu làm báo giật gân, câu khách, coi nhẹ tính chính xác, trung thực, trách nhiệm xã hội của báo chí và người làm báo. Về năng lực chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp, người làm báo phải đáp ứng đòi hỏi ngày càng cao của một nền báo chí cách mạng, chuyên nghiệp và hiện đại. Và như thế, công tác lãnh đạo, quản lý báo chí ngày càng khó khăn, đòi hỏi phải thực sự khoa học để theo kịp và thích ứng với sự phát triển của báo chí và người làm báo.

Để nâng cao phẩm chất và năng lực của người làm báo Việt Nam trong tình hình mới, các cấp ủy, cơ quan báo chí, cấp Hội Nhà báo cần thực hiện tốt một số nội dung cơ bản sau:

Trước hết, quán triệt đầy đủ, sâu sắc hơn nữa nguyên tắc: Đảng lãnh đạo tuyệt đối và toàn diện đối với hoạt động báo chí. Đây là nguyên tắc có ý nghĩa sống còn đối với hoạt động báo chí. Nguyên tắc chỉ rõ quan điểm chỉ đạo của Đảng: phát triển phải đi đôi với quản lý và quản lý phải theo kịp phát triển, từ đó nâng cao chất lượng và hiệu quả của báo chí đối với xã hội.

Thứ hai, tăng cường cơ chế phối hợp giữa Ban Tuyên giáo Trung ương, Bộ Thông tin và Truyền thông, Hội Nhà báo Việt Nam trong công tác chỉ đạo, quản lý hoạt động báo chí và người làm báo; xác định rõ trách nhiệm chính trị của báo chí và người làm báo là góp phần đắc lực vào việc hình thành dư luận xã hội lành mạnh, xây dựng bản lĩnh, trí tuệ, tâm hồn, khí phách con người Việt Nam, cổ vũ và tạo ra sức mạnh toàn dân tộc trong thời kỳ mới. Thông tin báo chí phải có tính thời sự cao, lành mạnh, thiết thực, vừa có tính chiến đấu vừa có tính nhân văn, định hướng tư tưởng,... kiên quyết loại bỏ những thông tin ảnh hưởng xấu đến đời sống xã hội.

Thứ ba, người làm báo và cơ quan báo chí phải thực sự trở thành cầu nối giữa nhân dân với Đảng, Nhà nước, tạo diễn đàn xã hội rộng rãi để phát huy dân chủ và những giá trị văn hóa tiến bộ, hiện đại, giàu bản sắc dân tộc; diễn đàn để nhân dân giám sát cán bộ, đảng viên và phản biện xã hội, nâng cao trình độ dân trí; động viên, cổ vũ, tổ chức cho các tầng lớp nhân dân tham gia thực hiện thắng lợi nhiệm vụ cách mạng. Báo chí phải dựa vào quần chúng, tạo điều kiện để họ tham gia giám sát, đánh giá hiệu quả của báo chí, coi báo chí là phương tiện để quần chúng thực hiện quyền được thông tin, tự do ngôn luận đúng pháp luật.

Thứ tư, chú trọng nâng cao chất lượng đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ những người làm báo, truyền thông, nhất là vấn đề phẩm chất, đạo đức; tăng cường giao lưu, họp tác quốc tế, vận dụng có chọn lọc kinh nghiệm của các nước; kết nối chặt chẽ các khâu: đào tạo - bồi dưỡng - sử dụng - rèn luyện nhà báo trong một hệ thống liên hoàn, khăng khít.

Thứ năm, các cơ quan báo chí tích cực xây dựng và phát triển theo hướng đa phương tiện. Kịp thời cập nhật kiến thức mới, ứng dụng thành tựu công nghệ truyền thông thế hệ mới trong các khâu của hoạt động báo chí; không ngừng đổi mới, cải tiến nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả các loại hình, sản phẩm báo chí, tăng sức cạnh tranh, xây dựng lực lượng báo chí, truyền thông đủ mạnh để đấu tranh có hiệu quả với những luồng thông tin xấu độc, có hại đối với lợi ích của đất nước và nhân dân, vươn lên làm chủ dư luận xã hội.

Thứ sáu, các cơ quan báo chí phối hợp với các cấp Hội Nhà báo tăng cường quản lý chặt chẽ người làm báo thuộc cấp mình; đề cao trách nhiệm người đứng đầu, thực hiện đúng tôn chỉ, mục đích của tờ báo; chú trọng rèn luyện cả về phẩm chất và năng lực trong quá trình tác nghiệp.

Thứ bảy, nâng cao hiệu quả việc học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh, gắn với việc thực hiện nghiêm Luật Báo chí năm 2016 và 10 điều Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam. Phối hợp chặt chẽ với các ban, ngành chức năng tăng cường kiểm tra, giám sát; kịp thời khen thưởng những gương tốt, điển hình tiên tiến, ngăn chặn, xử lý nghiêm các sai phạm. Với chức năng, nhiệm vụ của mình, Hội Nhà báo Việt Nam luôn quan tâm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của hội viên, nhất là quyền hành nghề đúng pháp luật, coi đó là một nhiệm vụ quan trọng và cấp thiết. Nếu nhà báo bị cản trở, đe dọa, hành hung khi tác nghiệp, Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam nhanh chóng vào cuộc, yêu cầu các cơ quan chức năng xác minh, làm rõ bản chất, xử lý nghiêm minh nếu có sai phạm. Mỗi người làm báo, mỗi cơ quan báo chí đều có cách làm riêng để phụng sự, tồn tại, vượt qua những thách thức trong kỷ nguyên số. Nhưng những nguyên tắc cơ bản, những giá trị phổ quát, trong đó có giá trị đạo đức nghề nghiệp và luật pháp phải luôn được thực hiện nghiêm túc.

Giàu tính chiến đấu và nhân văn là nền báo chí dựa vững chắc trên nền tảng pháp luật và đạo đức. Thời cuộc càng biến động, xã hội hiện đại càng chịu nhiều áp lực, va đập của nhiều xu hướng, hiện tượng trong thời đại thông tin kỹ thuật số thì cùng với tính chiến đấu, tính nhân văn của báo chí càng phải được đề cao. Đó là lúc báo chí vừa phục vụ công cuộc phát triển đất nước, vừa bảo vệ bình yên xã hội, bình yên dưới những nếp nhà, bình yên trong lòng người.

HỒ QUANG LỢI, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam

______________

1 - Hồ Chí Minh - Toàn tập, Tập 9, Nxb CTQG, H. 2011, tr. 412.

2 - Sđd, tr. 414.

3, 4 - Sđd, Tập 10, tr. 616, 615.