Các biến động chính trị - xã hội mang tên “Mùa Xuân Ả-rập” ở Xy-ri từ đầu năm 2011 tới nay đã từng dẫn tới cuộc chiến tranh khủng bố và chống khủng bố tàn khốc chưa từng có. Hiện nay, một Thoả thuận ngừng bắn tại Xy-ri đã được thực thi; nhưng điều đó có tạo cơ hội đem lại hòa bình cho quốc gia này không, câu trả lời đang còn bỏ ngỏ.

Ngoại trưởng Mỹ John Kerry và Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov tại cuộc họp Nhóm tiếp xúc về Syria. (Ảnh: AFP/ TTXVN)

Những nội dung cơ bản của Thỏa thuận ngừng bắn

Để tiến tới một thỏa thuận ngừng bắn tại Xy-ri, ngày 12-02-2016, bên lề Hội nghị An ninh quốc tế Mu-nich năm 2016, Mỹ và Nga cùng các quốc gia trong Nhóm các nước hỗ trợ Xy-ri đã đạt được thỏa thuận ngừng bắn sơ bộ theo sáng kiến đề xuất của Nga. Nội dung Thỏa thuận gồm: (1) giảm mức độ bạo lực và chấm dứt chiến sự sau 01 tuần giữa Quân đội Xy-ri và các lực lượng đối lập; (2) các hoạt động quân sự của Nga và liên quân do Mỹ chỉ huy trong chiến dịch chống tổ chức khủng bố “Nhà nước Hồi giáo” (IS) tự xưng và các tổ chức khủng bố khác vẫn được tiếp tục, nhằm không để cho các lực lượng này lợi dụng ngừng bắn để củng cố sức mạnh; (3) lực lượng quân sự của Mỹ và Nga tiến hành các cuộc tiếp xúc trực tiếp để hoạch định sự hợp tác với nhau trong cuộc chiến chống IS (đây là lần đầu tiên Mỹ và Nga phối hợp nỗ lực chống khủng bố); (4) hoạt động trợ giúp nhân đạo sẽ được tiến hành trên toàn lãnh thổ Xy-ri, kể cả các khu vực đang bị các bên bao vây và cô lập; (5) nối lại các cuộc đàm phán hòa bình ở Giơ-ne-vơ để tìm giải pháp chính trị cho cuộc khủng hoảng Xy-ri. Tuy nhiên, Thỏa thuận này không thể thực hiện được, do thời gian chuẩn bị quá gấp; hơn nữa, các bên còn có mâu thuẫn và bất đồng. Tiếp đó, đến ngày 22-02-2016, trên cơ sở Thỏa thuận sơ bộ, Mỹ và Nga đã đạt được Thỏa thuận ngừng bắn mới; trong đó, quy định những nội dung cụ thể hơn, có tính khả thi cao hơn và các bên sẽ chính thức chấp nhận ngừng bắn từ ngày 27-02-2016. Theo đó, để tạo điều kiện cho Thỏa thuận có hiệu lực và tránh bất kỳ sai sót nào khi tiến hành không kích vào các lực lượng khủng bố, trưa ngày 26-02-2016, tất cả các phe tham chiến tại Xy-ri cần phải xác nhận với Mỹ và Nga về việc tuân thủ các thỏa thuận ngừng bắn, còn Oa-sinh-tơn và Mát-xcơ-va sẽ cùng thống nhất lập ra một bản đồ để xác định vị trí của các bên tham chiến tại Xy-ri, nhằm tránh những cuộc tấn công vào các khu vực này trong thời gian đình chiến. Trong khi đó, Nga đã gửi cho Mỹ danh sách hàng ngàn chiến binh ở Xy-ri đăng ký tham gia lệnh ngừng bắn, danh mục chi tiết 74 khu vực dân cư không nằm trong diện bị tấn công trong chiến dịch chống khủng bố; đồng thời, có 34 khu vực (chủ yếu ở các tỉnh Ha-ma và Hôm-xơ) đã dừng hoạt động đối địch trên mặt đất.

Thỏa thuận quan trọng này đạt được là do sự nỗ lực lớn của các bên có liên quan, đặc biệt từ phía Nga. Tuy nhiên, các hoạt động quân sự của Quân đội Xy-ri, Nga và liên quân do Mỹ chỉ huy nhằm tiêu diệt IS và các tổ chức khủng bố khác đã được Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc xác định danh tính sẽ vẫn được tiếp tục. Mặc dù trước đó gần 01 tháng, Hội nghị Giơ-ne-vơ về Xy-ri đổ vỡ là do Mỹ và các lực lượng đối lập vẫn một mực yêu cầu Nga ngừng ngay lập tức các hoạt động không kích ở Xy-ri, bất kể là để chống khủng bố. Trong khi đó, quan điểm của Nga là không thể ngừng các hoạt động quân sự chống IS và các tổ chức khủng bố khác.

Quyết định rút quân khỏi Xy-ri của Nga

Để tìm ra một giải pháp chính trị cho cuộc khủng hoảng ở Xy-ri, Tổng thống V. Pu-tin quyết định rút một lực lượng quân sự cơ bản của Nga ra khỏi Xy-ri sau hơn 05 tháng thực hiện (từ ngày 30-9-2015). Theo tuyên bố, Nga đã cơ bản hoàn thành nhiệm vụ chủ yếu là phá hủy tiềm lực kinh tế, chính trị và quân sự của các tổ chức khủng bố, trước hết là của IS; củng cố và ổn định chính quyền hợp pháp và hợp hiến của Tổng thống Ba-xa An At-xat, tạo điều kiện cho Quân đội Xy-ri giành lại quyền kiểm soát đất nước. Theo đó, việc rút quân của Nga chỉ liên quan đến các lực lượng chủ yếu của không quân, bao gồm hàng chục máy bay và trực thăng chiến đấu. Ở Xy-ri hiện vẫn còn căn cứ bảo đảm vật chất - kỹ thuật của Nga tại cảng Tác-tút và sân bay thành phố Mây-min (trong đó có Trung tâm phối hợp hoạt động để kiểm soát Thoả thuận ngừng bắn). Các căn cứ của Nga vẫn được bảo vệ một cách tin cậy để chống lại nguy cơ tấn công từ đất liền, hướng biển và trên không. Đồng thời, không phận Xy-ri vẫn tiếp tục được bảo vệ nghiêm ngặt bằng các tổ hợp pháo và tên lửa phòng không, trong đó đáng kể nhất là tên lửa S-400 đề phòng các vụ đột kích đường không từ bên ngoài. Trong khi đó, một cụm tàu hải quân Nga vẫn tiếp tục hoạt động ở Địa Trung Hải, có cả chiến hạm trang bị tên lửa hành trình “Ka-li-bơ” thuộc Hạm đội Biển Đen. Như vậy, Quân đội Xy-ri hoàn toàn có khả năng đứng vững và sẽ tiếp tục mở các đợt tấn công để tiêu diệt khủng bố và phối hợp hành động với các lực lượng đối lập chấp nhận thoả thuận ngừng bắn để chống IS, khi mà Nga vẫn tiếp tục thực hiện trách nhiệm cung cấp vũ khí, trang bị và huấn luyện chiến đấu cho Quân đội Xy-ri.

Triển vọng hoà bình ở Xy-ri

Để thúc đẩy tiến trình hòa bình ở Xy-ri, Tổng thống Ba-xa An At-xat tuyên bố: Xy-ri chấp nhận Thoả thuận ngừng bắn và ký sắc lệnh tiến hành bầu cử lập pháp. Như vậy, Ông tin và hy vọng vào tiến trình hòa bình sắp tới. Cùng với đó là hoạt động tích cực của các chuyên gia Nga và Mỹ tạo cơ sở thực hiện Thỏa thuận này. Đây là kết quả cụ thể đáng kể mà Mát-xcơ-va và Oa-sinh-tơn đạt được sau quá trình đàm phán kín lâu dài. Đánh giá về sự kiện này, Tổng thống Nga V. Pu-tin khẳng định: thỏa thuận ngừng bắn được thực thi có thể là bước tiến dài trong tiến trình tái thiết hòa bình cho Xy-ri, là một cơ hội để ngăn chặn bạo lực và đổ máu lâu dài, tạo điều kiện cho các tổ chức viện trợ nhân đạo tiếp cận với các vùng, khu vực có nhu cầu. Đồng thời, ông cũng đánh giá rất cao cam kết của Tổng thống Mỹ và nhấn mạnh: các hành động chung với sự hợp tác của phía Mỹ có khả năng thay đổi hoàn toàn cục diện khủng hoảng ở Xy-ri. Ông hy vọng, thỏa thuận Nga - Mỹ đạt được sẽ trở thành một hình mẫu lý tưởng trong việc hành động có trách nhiệm trước cộng đồng quốc tế đối với cuộc chiến chống khủng bố, trên cơ sở tôn trọng luật pháp quốc tế và các nguyên tắc của Liên hợp quốc. Tổng thư ký Liên hợp quốc Ban Ki-moon ngay lập tức đã hoan nghênh thỏa thuận vừa đạt được, đồng thời kêu gọi các bên tuân thủ các điều kiện của Thỏa thuận. Tuyên bố của người phát ngôn Tổng Thư ký Liên hợp quốc nêu rõ: Thỏa thuận nếu được tôn trọng sẽ là bước đi đầu tiên hướng đến việc thực thi Nghị quyết 2254 của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc¹. Việc thực thi Thỏa thuận cũng góp phần tạo môi trường có lợi cho việc nối lại các cuộc đàm phán chính trị ở Xy-ri. Về phía Mỹ, Tổng thống B. Ô-ba-ma đảm bảo rằng, Mỹ sẽ nỗ lực để các điều khoản trong Thỏa thuận được thực thi. Tuy nhiên, người phát ngôn Nhà Trắng, ông Giô Ơ-net thừa nhận: rất khó có thể thực thi, Mỹ sẽ nỗ lực hiện thực hóa Thỏa thuận này. Trong khi đó, một số thế lực chủ trương sử dụng sức mạnh quân sự để lật đổ Tổng thống Xy-ri Ba-xa An At-xat, khi mà ông vẫn theo đuổi hi vọng tiến trình hòa bình này. Để đạt được, họ sẵn sàng thực hiện cái gọi là “Kế hoạch B”.

Theo Ả-rập Xê-út, “Kế hoạch B” của họ là khả năng sẽ đưa lực lượng quân sự của mình vào khu vực lãnh thổ do phe đối lập Xy-ri đang kiểm soát. Tuy nhiên, đây là vấn đề khó có thể thực hiện được, vì hiện nước này đang vướng vào chiến dịch can thiệp quân sự ở Y-ê-men và đang bị sa lầy ở đó. Ngay cả việc cung cấp cho lực lượng phiến quân ở Xy-ri các loại vũ khí mới do Mỹ sản xuất như họ đã từng làm thì lần này cũng khó được Oa-sinh-tơn chấp nhận. Vì Mỹ sẽ phải cân nhắc hết sức kỹ lưỡng, do không loại trừ khả năng những vũ khí đó sẽ rơi vào tay các lực lượng khủng bố. Nếu vậy, uy tín của Mỹ sẽ bị ảnh hưởng lớn.

Đối với Thổ Nhĩ Kỳ, “Kế hoạch B” là khả năng đưa bộ binh can thiệp trực tiếp vào Xy-ri, vừa để giải phóng các lực lượng đối lập đang bị bao vây trong thành phố A-le-pô, vừa để tiêu diệt lực lượng người Cuốc lâu nay ủng hộ chính phủ Xy-ri trong cuộc chiến chống khủng bố. Tuy nhiên, kế hoạch này đang vấp phải sự cản trở lớn từ phía Nga và NATO. Mát-xcơ-va đã khẳng định: Nga sẽ “xóa sổ” lực lượng can thiệp của Thổ Nhĩ Kỳ, nếu họ xâm nhập trái phép vào Xy-ri. Còn NATO cũng không ủng hộ các hành động đó, vì nhiều lý do; hơn nữa, nếu làm ngược lại, liên minh quân sự này sẽ phải đối mặt với khả năng đối đầu trực tiếp với Nga. Bên cạnh đó, Mỹ cũng thể hiện rõ quan điểm không muốn Thổ Nhĩ Kỳ tấn công vào lực lượng người Cuốc ở Xy-ri. Vì, hiện Mỹ vẫn đang theo đuổi mục tiêu biến người Cuốc thành lực lượng tin cậy của mình ở miền Bắc Xy-ri. Đây có thể coi là “ranh giới đỏ” đối với Thổ Nhĩ Kỳ mà nước này không thể vượt qua. Thổ Nhĩ Kỳ chỉ có thể được Mỹ “làm ngơ” trước các hành động như: đe dọa, cung cấp vũ khí cho các lực lượng phiến quân, bắn pháo từ lãnh thổ của mình vào lực lượng người Cuốc, thậm chí bắn vào quân đội Xy-ri; nhưng chắc chắn Mỹ sẽ không cho phép Thổ Nhĩ Kỳ đưa quân đội vào lãnh thổ miền Bắc nước này.

Còn “Kế hoạch B” của Mỹ là: nếu như Thoả thuận ngừng bắn đổ vỡ, Oa-sinh-tơn sẽ hành động theo kế hoạch, nhằm chia cắt Xy-ri thành 04 khu vực do 04 lực lượng kiểm soát: (1) phe đối lập; (2) lực lượng IS; (3) Quân đội Xy-ri; (4) các lực lượng của người Cuốc. Để minh chứng cho điều này, Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ Giôn Ke-ri tuyên bố: sẵn sàng theo đuổi “Kế hoạch B” ở Xy-ri, nếu lệnh ngừng bắn thất bại. Tuy nhiên, nếu thực hiện kế hoạch này sẽ bị chính một số đồng minh của Mỹ như Giooc-đa-ni, I-xra-en và Thổ Nhĩ Kỳ phản đối. Vì, Giooc-đa-ni và I-xra-en không muốn nhìn thấy các lực lượng Hồi giáo hiện diện gần biên giới của họ, còn Thổ Nhĩ Kỳ thì không chấp nhận việc thành lập nhà nước của người Cuốc. Ngoài ra, Mỹ cũng không có đủ lực lượng để đảm bảo duy trì khả năng khi Xy-ri bị phân rã, hơn nữa Nga sẽ không bao giờ chấp nhận tình huống này. Như vậy, dù Mỹ có “Kế hoạch B” thì họ cũng không thể thực hiện được.

Trong bối cảnh phức tạp như vậy, triển vọng thiết lập hòa bình ở Xy-ri tuy đã được mở ra, nhưng đang phải đối mặt với nhiều thách thức và rủi ro. Tuy nhiên, sau khi Nga thực hiện chiến dịch chống khủng bố ở Xy-ri, thì ý đồ của một số thế lực sử dụng sức mạnh quân sự để loại bỏ Tổng thống Xy-ri Ba-xa An At-xat đã bị dừng lại và giải pháp chính trị có thể đáp ứng lợi ích của các bên liên quan ở quốc gia Trung Đông này là phương án duy nhất.

PGS,TS. ĐỒNG XUÂN THỌ
____________

1 - Nghị quyết về tiến trình hòa bình tại Xy-ri.