Hợp tác quốc phòng - an ninh trong Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và giữa ASEAN với các nước đối tác, đối thoại đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Những thành tựu đó đã và đang trở thành động lực để ASEAN và các nước đối tác, đối thoại hướng đến những triển vọng hợp tác mới, góp phần duy trì hòa bình, ổn định trong khu vực và trên thế giới.

Những năm qua, các thách thức an ninh phi truyền thống trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương nói chung, khu vực Đông Nam Á nói riêng không giảm đi; trái lại, chúng ngày càng nổi lên gay gắt, phức tạp và khó lường. Các thách thức này mang tính xuyên quốc gia, xuyên khu vực, nên một quốc gia khó có thể tự mình hóa giải chúng. Để giải quyết vấn đề đó, ASEAN đã chủ động thiết lập Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF) - cơ chế hợp tác an ninh đa phương đầu tiên ở châu Á - Thái Bình Dương. Được tổ chức hằng năm, mang tính đối thoại rộng rãi, ARF ngày càng thu hút mạnh mẽ sự tham gia của nhiều nước trên thế giới, trong đó có hầu hết các cường quốc như Mỹ, Nga, Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ,… Qua gần 20 năm tồn tại, ARF chứng tỏ là một hình thức hợp tác thích ứng với tình hình mới, phù hợp với khu vực châu Á - Thái Bình Dương và đã có những đóng góp đáng kể đối với an ninh khu vực. Cùng với ARF, các nước ASEAN còn tích cực tham gia các diễn đàn khác, như: Hội nghị An ninh châu Á (Đối thoại Shangri-La), Hội đồng Hợp tác An ninh châu Á - Thái Bình Dương (CSCAP), v.v.

Đoàn đại biểu cấp cao Bộ Quốc phòng Việt Nam tại ADMM-7

Tuy nhiên, các hình thức hợp tác trên chủ yếu mang tính đối thoại và bày tỏ quan điểm, trong khi đó, ASEAN cần một cơ chế hợp tác có tính ràng buộc và hành động thực chất - một cơ chế mà ở đó, không chỉ là nơi bày tỏ quan điểm, chính sách quốc phòng - an ninh của từng nước, mà còn là nơi thể hiện sự chung tay hành động để đối phó với các thách thức chung. Vì vậy, năm 2006, lần đầu tiên các nước ASEAN đã cùng nhau tổ chức thành công Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng (ADMM) tại Ma-lai-xi-a. Sự ra đời của ADMM là dấu mốc quan trọng trong lịch sử ASEAN, đánh dấu sự khởi đầu của cơ chế hợp tác quốc phòng chính thức, đầy đủ, ở cấp Bộ Quốc phòng - cấp cao nhất trong ASEAN. Tại Hội nghị này, Bộ trưởng Quốc phòng các nước ASEAN đã thống nhất đưa ADMM hoạt động theo nguyên tắc đồng thuận, tự nguyện, không trở thành liên minh quân sự; phản ánh quan niệm quốc phòng, an ninh toàn diện của ASEAN; đồng thời, là cơ chế mở, minh bạch, linh hoạt, hướng ngoại, thu hút sự tham gia của các đối tác ngoài ASEAN.

Sau khi được thiết lập, ADMM nhanh chóng trở thành thành phần quan trọng trong trụ cột chính trị - an ninh của ASEAN. Cơ chế này tạo khuôn khổ cho đối thoại và tham vấn cấp Bộ trưởng Quốc phòng về các vấn đề chiến lược, quốc phòng - an ninh và là nền tảng để thúc đẩy hợp tác trên thực tế giữa lực lượng vũ trang các nước ASEAN. Thông qua ADMM, các nước ASEAN có cơ hội chia sẻ, bày tỏ quan điểm về các vấn đề an ninh, quốc phòng, tạo sự hiểu biết lẫn nhau, qua đó giúp ADMM có những cơ sở đưa ra các chính sách, quyết định phù hợp với nguyện vọng chung. Điểm nhấn quan trọng nhất, khác với các cơ chế khác là, ADMM coi trọng hợp tác thực chất nhằm tạo ra khả năng, sức mạnh chung để đẩy lùi nguy cơ xung đột, góp phần duy trì hòa bình, ổn định trong khu vực.

ADMM được tổ chức luân phiên hằng năm tại các nước làm Chủ tịch ASEAN và được hỗ trợ bởi các cơ chế làm việc của cấp Thứ trưởng Quốc phòng và cấp làm việc. Đến nay, ADMM đã tổ chức 7 kỳ hội nghị; qua đó, từng bước góp phần thúc đẩy mạnh mẽ quan hệ hợp tác quốc phòng trong ASEAN. Các hoạt động phối hợp tuần tra chung trên biển, diễn tập tìm kiếm cứu nạn, cứu trợ thảm họa và hợp tác trong huấn luyện, đào tạo (cả song phương và đa phương) giữa các nước ASEAN ngày càng đi vào thực chất, hiệu quả. Các hoạt động đó không chỉ làm tăng khả năng đối phó với các thách thức chung, mà còn làm cho ASEAN trở nên gắn kết chặt chẽ, bền vững hơn. Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi, khu vực châu Á - Thái Bình Dương cũng đang phải đối mặt với các nguy cơ xung đột khó lường. Những thách thức đặt ra đối với châu Á - Thái Bình Dương cũng là thách thức của ASEAN; ngược lại, những thách thức của ASEAN cũng là thách thức của châu lục. Vì vậy, bên cạnh ADMM và các cơ chế hiện có, ASEAN nhận thức rằng, đã đến lúc ASEAN cần có một cấu trúc an ninh mới mang tính định hình rộng lớn hơn, hiệu quả hơn. Do đó, các nước ASEAN cùng các nước đối tác, đối thoại đã thể hiện sự đồng thuận cao trong việc thiết lập Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng các nước ASEAN mở rộng (ADMM+).

ADMM+ lần đầu tiên đã được tổ chức thành công tại Việt Nam năm 2010. Sự có mặt của 18 Bộ trưởng, đại diện Bộ trưởng Quốc phòng của 18 nước (10 nước ASEAN và 8 nước đối tác, đối thoại) ngồi với nhau bàn thảo về các biện pháp duy trì hòa bình đã trở thành sự kiện quốc tế hiếm có trong lịch sử nhân loại. Tại đây, Hội nghị đã thống nhất những vấn đề cơ bản liên quan tới nguyên tắc, cơ chế vận hành và định hướng hợp tác của ADMM+. Đó là: (1) Cùng nhau hợp tác vì hòa bình, an ninh và thịnh vượng chung trong khu vực. (2) ADMM+ sẽ do ASEAN đóng vai trò là trung tâm, hoạt động theo các nguyên tắc cơ bản của ASEAN là tôn trọng độc lập, chủ quyền, không can thiệp; tham vấn và đồng thuận với nhịp độ thỏa mãn tất cả các nước thành viên. (3) ADMM+ họp 3 năm một lần. (4) Nhất trí về việc thiết lập các cơ chế hỗ trợ hằng năm để duy trì động lực và triển khai hợp tác dựa trên các quyết định và thỏa thuận giữa các Bộ trưởng. (5) Xác định 5 lĩnh vực ưu tiên hợp tác ban đầu, gồm: hỗ trợ nhân đạo, cứu trợ thảm họa; an ninh biển; quân y; chống khủng bố và hoạt động gìn giữ hòa bình. (6) Nhất trí thiết lập các nhóm chuyên gia trong các lĩnh vực quốc phòng, quân sự cụ thể.

Thông qua đó, không chỉ các nước ASEAN mà 8 nước đối tác, đối thoại đều thấy rõ ADMM+ có vai trò quan trọng đối với hòa bình, ổn định của khu vực và sẽ là trung tâm trong một cấu trúc an ninh đang nổi lên hiện nay, bởi: Thứ nhất, cơ chế này có sự tham dự của các thành phần chủ chốt trong khu vực, không quá lớn, không quá nhỏ, vừa đủ để có thể hợp tác một cách thực chất và hiệu quả. Thứ hai, đây là cơ chế chính thức cấp cao nhất Bộ Quốc phòng, do vậy có tính hiệu lực cao. Thứ ba, khác với các diễn đàn, cơ chế khác, ADMM+ duy trì kênh đối thoại chiến lược giữa các Bộ trưởng, trọng tâm là hướng vào hợp tác thiết thực, cụ thể trên thực tế. Thứ tư, ADMM+ đề cao khả năng kết hợp và chia sẻ nguồn lực để đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống.

Với nguyên tắc và cơ chế vận hành đó, ADMM+ trở thành một cấu trúc an ninh khu vực, và chính ADMM+ đang góp phần nâng tầm ảnh hưởng của ASEAN, làm cho ASEAN ngày càng thu hút được sự quan tâm của các nước ngoài khu vực. Thông qua ADMM+, các nước ASEAN có thêm các cơ hội hợp tác, trao đổi các nguồn lực quốc phòng không chỉ với các nước trong khu vực, mà còn với các nước đối tác. Sự thật là, việc ra đời ADMM+ đã làm thỏa mãn nhu cầu của các nước ASEAN và các nước đối tác, đối thoại. Giờ đây, ADMM và ADMM+ đang có mối liên hệ chặt chẽ, biểu hiện sinh động ở chỗ quan hệ hợp tác quốc phòng trong khuôn khổ ADMM và trong khuôn khổ ADMM+ luôn đan xen, bổ sung cho nhau, cơ chế này là cơ sở để thúc đẩy cơ chế kia và ngược lại. Đó là thành tựu bước đầu, không chỉ đáp ứng nguyện vọng và nâng cao hiệu quả hợp tác quốc phòng đối với các nước ASEAN, mà còn đối với các nước đối tác, đối thoại.

Tại Hội nghị lần thứ hai được tổ chức ở Bru-nây vừa qua, các thành viên khẳng định ADMM+ là một bộ phận nòng cốt của ASEAN, góp phần quan trọng để xây dựng thành công Cộng đồng An ninh - Chính trị ASEAN vào năm 2015. Hội nghị cũng tái khẳng định: ADMM+ là một thành tố then chốt của một kiến trúc an ninh khu vực bao quát, rộng mở, hiệu quả và mạnh mẽ, góp phần tăng cường hữu nghị, sự tin tưởng và tin cậy lẫn nhau thông qua đối thoại thường xuyên và hợp tác thực chất giữa các nước đã thiết lập quan hệ quốc phòng với nhau. Hội nghị đánh giá cao đóng góp tích cực của các nước tham gia ADMM+ trong nỗ lực tăng cường hòa bình, ổn định và phát triển khu vực Đông Nam Á cũng như châu Á - Thái Bình Dương; đồng thời, ghi nhận Năm nhóm công tác chuyên gia (EWG) trong việc thúc đẩy sự hợp tác thực tế giữa lực lượng quốc phòng các nước ADMM+ và Cuộc diễn tập về hỗ trợ nhân đạo, cứu trợ thảm họa kết hợp với quân y trong khuôn khổ ADMM+ cuối tháng 6-2013 tại Bru-nây thành công là hai ví dụ điển hình về hiệu quả của việc phối hợp và hợp tác trong ADMM+.

Nếu ADMM+ lần thứ nhất đặt dấu ấn mang tính lịch sử mở đường cho một cơ chế hợp tác tầm cỡ châu lục và một cấu trúc an ninh đang định hình, thì ADMM+ lần thứ hai đề cập nhiều đến việc hiện thực hóa các lĩnh vực hợp tác. Nói cách khác, một triển vọng hợp tác thực chất, hướng đến hành động trên thực địa đang mở ra trước mắt các thành viên ADMM+. Theo đó, xét về nội dung thì ADMM+ sẽ đồng thời đẩy mạnh hợp tác trong lĩnh vực hỗ trợ nhân đạo và cứu trợ thảm họa; an ninh hàng hải; quân y; chống khủng bố; các hoạt động gìn giữ hòa bình; an ninh mạng;… Xét về hình thức thì ADMM+ sẽ triển khai các lĩnh vực hợp tác bằng nhiều khuôn khổ, bao gồm cả hợp tác đa phương trong khuôn khổ ADMM, ADMM+; hợp tác song phương giữa hai thành viên của ADMM hoặc của ADMM+; và hợp tác hai bên giữa một bên là ASEAN và bên kia là một nước đối tác, đối thoại. Xét về địa bàn, tùy thuộc vào lĩnh vực và yêu cầu thực tế để ADMM+ triển khai hợp tác từng lĩnh vực hoặc đa lĩnh vực ở các khu vực, quốc gia khác nhau. Để đảm bảo hiện thực hóa các lĩnh vực hợp tác, các thành viên ADMM+, nhất là các nước lớn, bày tỏ sẵn sàng giúp đỡ các thành viên khác trong việc đào tạo nhân lực, hỗ trợ trang bị, xây dựng lực lượng, nâng cao khả năng đối phó với các thách thức. Xuất phát từ tầm quan trọng của ADMM+ nên tại ADMM+ lần thứ hai, các thành viên đã quyết định tổ chức Hội nghị này 02 năm một lần, thay vì 03 năm một lần như trước đây.

Như vậy có thể thấy, cam kết tăng cường hợp tác quốc phòng nhằm hướng tới hoà bình và ổn định trong khu vực dựa trên nguyên tắc bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau, cùng có lợi, tôn trọng luật pháp quốc tế và các nguyên tắc cơ bản quy định trong Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác ở Đông Nam Á, đặc biệt là việc đẩy mạnh hợp tác trên thực tế trong thời gian qua, là cơ sở vững chắc đảm bảo cho một triển vọng tươi sáng của ADMM và ADMM+ trong  tương lai.

ĐỨC LÊ