Thực hiện nghĩa vụ quân sự là một trong những quyền và nghĩa vụ thiêng liêng, cao quý nhất, thể hiện trực tiếp ý thức trách nhiệm và lòng yêu nước của công dân Việt Nam. Trong điều kiện hiện nay, việc hoàn thiện khung pháp luật về nghĩa vụ quân sự đảm bảo cân bằng giữa tính bắt buộc của nghĩa vụ quốc gia với tôn vinh “vinh dự công dân”, đồng thời đảm bảo cơ chế quản lý hiệu quả, minh bạch và phù hợp xu hướng chuyển đổi số là nội dung quan trọng.

Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của 11 Luật về quân sự, quốc phòng (Luật số 98/2025/QH15) có hiệu lực từ ngày 01/7/2025, đưa ra nhiều điểm mới quan trọng trong quy trình đăng ký, quản lý, sơ tuyển, khám sức khỏe và gọi nhập ngũ. Những sửa đổi này nhằm hoàn thiện cơ sở pháp lý, nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, đẩy mạnh chuyển đổi số, đảm bảo công khai, minh bạch, thuận tiện cho công dân thực hiện nghĩa vụ quân sự, bảo vệ Tổ quốc.

Nghĩa vụ quân sự được xem là hình thức cơ bản nhất để công dân thực hiện nghĩa vụ bảo vệ Tổ quốc bằng sức lao động, trí tuệ và tinh thần cống hiến. Luật Nghĩa vụ quân sự năm 2015 đã xác lập nền tảng pháp lý cho công tác đăng ký, quản lý, tuyển chọn và thực hiện nghĩa vụ quân sự; đồng thời, quy định rõ quyền, trách nhiệm của công dân, của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong lĩnh vực này. Tuy nhiên, trong quá trình thực thi, một số quy định đã bộc lộ những bất cập, hạn chế, như: chưa thống nhất với hệ thống pháp luật hiện hành về tổ chức chính quyền địa phương hai cấp; thủ tục hành chính còn rườm rà, chưa bắt kịp chuyển đổi số; một số khâu quản lý, xử lý vi phạm chưa đủ răn đe, chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn, cũng như việc tiếp tục sắp xếp tổ chức quân sự địa phương “tinh, gọn, mạnh” đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam “cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, hiện đại” trong tình hình mới.

Thanh niên tỉnh Lào Cai hăng hái lên đường nhập ngũ. Nguồn: qdnd.vn

Việc nhận diện đầy đủ những điểm mới của Luật Nghĩa vụ quân sự (sửa đổi, bổ sung năm 2025) có ý nghĩa quan trọng đối với công tác chỉ đạo, tổ chức tuyển quân tại địa phương, cũng như đối với công dân trong độ tuổi thực hiện nghĩa vụ quân sự.

Tại Điều 4, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của 11 Luật về quân sự, quốc phòng đề cập, sửa đổi, bổ sung 20 điều của Luật Nghĩa vụ quân sự (bao gồm các điều: 3, 4, 13, 15, 16, 17, 19, 20, 28, 29, 34, 35, 36, 37, 39, 40, 42, 44, 47, 56 và bãi bỏ một số điều, khoản, điểm) cho phù hợp với tình hình mới. Trong đó, những nội dung mới về trách nhiệm, vinh dự của công dân trong thực hiện nghĩa vụ quân sự, bảo vệ Tổ quốc được thể hiện:

Sửa đổi, bổ sung Khoản 8, Điều 3, theo đó mở rộng, làm rõ khái niệm “Trốn tránh thực hiện nghĩa vụ quân sự”, quy định: “Trốn tránh thực hiện nghĩa vụ quân sự là hành vi không chấp hành quyết định gọi đăng ký nghĩa vụ quân sự; quyết định gọi khám sức khỏe nghĩa vụ quân sự; quyết định gọi nhập ngũ; quyết định gọi tập trung huấn luyện, diễn tập, kiểm tra sẵn sàng động viên, sẵn sàng chiến đấu”. Như vậy, quy định hiện nay không còn hành vi không chấp hành “lệnh gọi” mà được thay thế bằng “quyết định gọi”. Điều này tăng tính răn đe đối với hành vi vi phạm, minh bạch trong xử lý vi phạm.

Sửa đổi, bổ sung điểm a, Khoản 4, Điều 4 như sau: “a) Dân quân thường trực có ít nhất 24 tháng phục vụ thì được công nhận hoàn thành thực hiện nghĩa vụ quân sự trong thời bình do Tư lệnh Bộ Tư lệnh Thủ đô Hà Nội, Tư lệnh Bộ Tư lệnh Thành phố Hồ Chí Minh, Chỉ huy trưởng Bộ chỉ huy quân sự cấp tỉnh (sau đây gọi là Chỉ huy trưởng Bộ chỉ huy quân sự cấp tỉnh) quyết định theo đề nghị của Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp xã, người đứng đầu cơ quan, tổ chức”. Việc công nhận hoàn thành thực hiện nghĩa vụ quân sự trong thời bình đối với dân quân thường trực có ít nhất 24 tháng phục vụ nhằm bảo đảm công bằng giữa các lực lượng tham gia nhiệm vụ quốc phòng và khuyến khích công dân tham gia dân quân thường trực tại địa phương.

Sửa đổi, bổ sung Điều 16, đăng ký nghĩa vụ quân sự lần đầu. Theo đó, chủ tịch ủy ban nhân dân cấp xã quyết định gọi công dân để đăng ký nghĩa vụ quân sự lần đầu (Khoản 1, 2, Điều 16). Cụ thể: tháng Một hằng năm, chỉ huy trưởng ban chỉ huy quân sự cấp xã, người đứng đầu hoặc người đại diện hợp pháp của cơ quan, tổ chức báo cáo chủ tịch ủy ban nhân dân cấp xã danh sách công dân nam đủ 17 tuổi trong năm và công dân nam trong độ tuổi thực hiện nghĩa vụ quân sự chưa đăng ký nghĩa vụ quân sự. Tháng Tư hằng năm, chủ tịch ủy ban nhân dân cấp xã quyết định gọi công dân để đăng ký nghĩa vụ quân sự lần đầu.

Luật Nghĩa vụ quân sự (sửa đổi, bổ sung năm 2025) cho phép công dân đăng ký nghĩa vụ quân sự bằng hình thức trực tuyến đối với: đăng ký nghĩa vụ quân sự lần đầu, đăng ký nghĩa vụ quân sự bổ sung, đăng ký nghĩa vụ quân sự khi thay đổi nơi cư trú hoặc nơi làm việc, học tập. Công dân phải đăng ký nghĩa vụ quân sự lần đầu bằng hình thức trực tuyến hoặc trực tiếp tại cơ quan đăng ký nghĩa vụ quân sự (Khoản 3, Điều 16). Luật Nghĩa vụ quân sự (sửa đổi, bổ sung năm 2025) cũng sửa đổi, bổ sung quy định về đăng ký nghĩa vụ quân sự bổ sung. Theo đó, công dân đã đăng ký nghĩa vụ quân sự, khi thay đổi chức vụ công tác, trình độ học vấn, trình độ chuyên môn, tình trạng sức khỏe và thông tin khác có liên quan đến nghĩa vụ quân sự phải đăng ký bổ sung bằng hình thức trực tuyến hoặc trực tiếp tại cơ quan đăng ký nghĩa vụ quân sự (Khoản 1, Điều 17). Luật Nghĩa vụ quân sự (sửa đổi, bổ sung năm 2025) quy định, công dân đã đăng ký nghĩa vụ quân sự, khi thay đổi nơi cư trú hoặc nơi làm việc, học tập, phải đăng ký bằng hình thức trực tuyến hoặc trực tiếp tại cơ quan đã đăng ký nghĩa vụ quân sự làm thủ tục chuyển đăng ký nghĩa vụ quân sự. Trong thời hạn 05 ngày làm việc, kể từ ngày đến nơi cư trú hoặc nơi làm việc, học tập mới phải đăng ký bằng hình thức trực tuyến hoặc trực tiếp tại cơ quan đăng ký nghĩa vụ quân sự để đăng ký chuyển đến. Công dân đã đăng ký nghĩa vụ quân sự được gọi vào học tập tại các trường thuộc cơ sở giáo dục nghề nghiệp, cơ sở giáo dục đại học thuộc hệ thống giáo dục quốc dân phải đăng ký bằng hình thức trực tuyến, hoặc trực tiếp tại cơ quan đã đăng ký nghĩa vụ quân sự làm thủ tục chuyển đăng ký nghĩa vụ quân sự đến cơ sở giáo dục. Sau khi thôi học phải làm thủ tục chuyển đăng ký nghĩa vụ quân sự về nơi cư trú hoặc nơi làm việc mới. Người đứng đầu cơ sở giáo dục có trách nhiệm tổ chức cho công dân đăng ký nghĩa vụ quân sự và chuyển đăng ký nghĩa vụ quân sự (Khoản 2, Điều 17).

Sửa đổi, bổ sung Khoản 3, Điều 17 về đăng ký nghĩa vụ quân sự tạm vắng, Luật Nghĩa vụ quân sự (sửa đổi, bổ sung năm 2025) quy định: “Công dân đã đăng ký nghĩa vụ quân sự, nếu đi khỏi nơi cư trú hoặc nơi làm việc, học tập từ 03 tháng trở lên phải đăng ký bằng hình thức trực tuyến hoặc trực tiếp tại nơi đăng ký nghĩa vụ quân sự để đăng ký nghĩa vụ quân sự tạm vắng. Khi trở về nơi cư trú hoặc nơi làm việc, học tập trong thời hạn 05 ngày làm việc phải đăng ký lại”. Đây là bước tiến phù hợp với Quyết định số 06/QĐ-TTg, ngày 06/01/2022 của Thủ tướng Chính phủ, Phê duyệt Đề án “Phát triển ứng dụng dữ liệu về dân cư, định danh và xác thực điện tử phục vụ chuyển đổi số quốc gia giai đoạn 2022 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030”, giúp hiện đại hóa công tác quản lý, giảm thủ tục hành chính, minh bạch dữ liệu và nâng cao hiệu quả quản lý.

Sửa đổi, bổ sung Điều 29 về giải ngạch dự bị. Luật Nghĩa vụ quân sự (sửa đổi, bổ sung năm 2025) quy định: “Hạ sĩ quan, binh sĩ dự bị hết độ tuổi hoặc không còn đủ sức khoẻ phục vụ trong ngạch dự bị thì được giải ngạch theo quyết định của Chỉ huy trưởng Ban chỉ huy phòng thủ khu vực”. Như vậy, so với Luật Nghĩa vụ quân sự năm 2015, thẩm quyền giải ngạch dự bị được chuyển từ chỉ huy trưởng ban chỉ huy quân sự cấp huyện sang chỉ huy trưởng ban chỉ huy phòng thủ khu vực. Điều này phù hợp với mô hình tổ chức lực lượng vũ trang theo khu vực phòng thủ hiện nay, tăng tính quản lý tập trung, thống nhất và chuyên nghiệp trong quản lý lực lượng dự bị động viên.

Sửa đổi, bổ sung Khoản 5, Điều 35 như sau: “5. Công dân được gọi nhập ngũ và thực hiện nghĩa vụ tham gia Công an nhân dân phải có mặt đúng thời gian và địa điểm ghi trong quyết định; trường hợp có lý do chính đáng mà không thể đến đúng thời gian, địa điểm thì phải có xác nhận của Ban chỉ huy quân sự cấp xã nơi cư trú hoặc cơ quan, tổ chức nơi làm việc, học tập và báo cáo Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp xã.”. Luật Nghĩa vụ quân sự (sửa đổi, bổ sung năm 2025) quy định rõ ràng hơn về trách nhiệm của công dân khi nhận quyết định nhập ngũ phải có mặt đúng thời gian, địa điểm ghi trong quyết định, làm tăng tính ràng buộc pháp lý. Đồng thời, đổi mới cơ chế xác nhận lý do chính đáng bằng việc giao thẩm quyền trực tiếp cho ban chỉ huy quân sự cấp xã nơi cư trú hoặc cơ quan, tổ chức nơi làm việc, học tập và yêu cầu báo cáo chủ tịch ủy ban nhân dân cấp xã. Điều này rút ngắn quy trình, tăng tính kịp thời và hiệu quả trong quản lý tuyển quân, tăng cường tính minh bạch, trách nhiệm giải trình của chính quyền cơ sở.

Như vậy, Luật Nghĩa vụ quân sự (sửa đổi, bổ sung năm 2025) đánh dấu bước tiến quan trọng trong tư duy pháp lý và quản lý nhà nước về quốc phòng, an ninh, thể chế hóa kịp thời, đầy đủ chủ trương, định hướng trong các văn kiện, nghị quyết của Đảng, kết luận của Bộ Chính trị, Ban Bí thư, quy định của Hiến pháp, Luật Tổ chức chính quyền địa phương (sửa đổi) liên quan đến việc sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính các cấp. Luật không chỉ hoàn thiện cơ chế, trách nhiệm, mà còn khẳng định sâu sắc rằng, thực hiện nghĩa vụ quân sự không đơn thuần là trách nhiệm pháp lý, mà là vinh dự thiêng liêng, là biểu hiện cao nhất của lòng yêu nước và tinh thần công dân Việt Nam.

Để các quy định mới thực sự đi vào cuộc sống, cần sự vào cuộc đồng bộ của hệ thống chính trị, từ công tác lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức tuyên truyền, giáo dục, triển khai thực hiện và kiểm tra, giám sát. Mỗi công dân phải nâng cao nhận thức chính trị, hiểu rõ nghĩa vụ quân sự là danh dự thiêng liêng gắn với bổn phận bảo vệ quốc gia, từ đó tự giác chấp hành Luật Nghĩa vụ quân sự. Công tác tuyên truyền phải đổi mới, khai thác sâu những điểm mới của Luật nhằm bồi dưỡng tinh thần tự hào, trách nhiệm công dân và đấu tranh với thông tin sai lệch.

Cùng với đó, hệ thống chính sách cần tiếp tục được hoàn thiện, bảo đảm quyền lợi cho quân nhân và gia đình, khuyến khích thanh niên phục vụ trong Quân đội. Chính quyền cơ sở cần thực thi nghiêm thẩm quyền, bảo đảm công khai, minh bạch danh sách và tiêu chuẩn gọi nhập ngũ, nâng cao trách nhiệm quản lý, giám sát, ngăn ngừa tiêu cực. Khi “trách nhiệm” gắn liền với “vinh dự”; khi “nghĩa vụ” trở thành “niềm tự hào”, thì luật pháp sẽ không chỉ là công cụ quản lý, mà còn là nguồn cảm hứng và sức mạnh tinh thần trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

ThS. KHUẤT DUY TIẾN