Thực tiễn đã chứng minh tầm quan trọng của công tác tư tưởng, nhất là ở đơn vị cơ sở trong xây dựng con người, xây dựng tổ chức, bảo đảm sự thống nhất ý chí và hành động trong toàn đơn vị. Hiện nay, trước sự phát triển mới của tình hình, nhiệm vụ, đòi hỏi phải nghiên cứu nắm vững những vấn đề đặt ra; đồng thời, có giải pháp phù hợp để nâng cao hiệu quả công tác tư tưởng, đây là vấn đề rất quan trọng và cấp thiết. 

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định: “Công tác lãnh đạo tư tưởng là quan trọng nhất... từ trên xuống dưới, từ trong đến ngoài đều tư tưởng thống nhất và hành động thống nhất thì nhiệm vụ tuy nặng nề, công việc tuy khó khăn phức tạp, ta cũng nhất định thắng lợi”¹.

Thủ trưởng Bộ Tư lệnh Quân khu 4 trao hoa bắn giỏi cho chiến sĩ mới Trung đoàn 3, Sư đoàn 324.

Nhận thức rõ điều đó, những năm qua, cấp ủy, chỉ huy các đơn vị cơ sở trong Quân đội đã quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo chặt chẽ, triển khai công tác tư tưởng toàn diện, liên tục, có tổ chức với nội dung phong phú, hình thức đa dạng, phương pháp linh hoạt để hình thành, phát triển thế giới quan, xây dựng động cơ phấn đấu và hành vi thực tiễn đúng đắn cho cán bộ, chiến sĩ. Đội ngũ cán bộ ở cơ sở luôn bám sát tình hình, chủ động nắm bắt tư tưởng, kịp thời định hướng dư luận, tháo gỡ những vướng mắc, góp phần không ngừng nâng cao bản lĩnh chính trị, đạo đức cách mạng, ý chí quyết tâm phấn đấu, hết lòng phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân cho cán bộ, chiến sĩ.

Tuy nhiên, trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng và sự bùng nổ của công nghệ số, mạng xã hội, công tác tư tưởng ở cơ sở cũng đã và đang phải đối mặt với những thách thức mới. Thông tin xấu độc, lệch chuẩn văn hóa, chủ nghĩa cá nhân, lối sống thực dụng, “diễn biến hòa bình”,... ngày càng tinh vi, len lỏi vào không gian sống của quân nhân, trở thành những tác nhân phi truyền thống, dễ gây xung đột giá trị, làm xói mòn niềm tin, mai một ý chí phấn đấu, nhất là đối với những quân nhân có lập trường chưa vững vàng, thiếu trải nghiệm chính trị và khả năng tự miễn dịch thấp. Thực tế đã xuất hiện những biểu hiện dao động tư tưởng, giảm sút niềm tin, thậm chí vi phạm kỷ luật có liên quan đến nhận thức lệch lạc về chính trị - tư tưởng, đạo đức và trách nhiệm công vụ. Do đó, nếu xem nhẹ, tiến hành công tác tư tưởng một cách phiến diện, thiếu chiều sâu, thiếu hệ thống thì hiệu quả sẽ không cao, đơn vị sẽ mất “điểm tựa tinh thần”, sức chiến đấu sẽ bị giảm sút.

Hiện nay, trong môi trường quân sự - xã hội không ngừng biến đổi, công tác tư tưởng không chỉ là một nhiệm vụ thường xuyên, mà còn là hệ thống khoa học, hành động gắn kết chặt chẽ giữa lý luận với thực tiễn, giữa tâm lý học quân sự với xã hội học chính trị và truyền thông quân sự hiện đại, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng Quân đội, củng cố quốc phòng, bảo vệ Tổ quốc trong thời kỳ mới. Vậy, làm thế nào để công tác tư tưởng ở cơ sở phát huy hiệu quả thực chất, luôn là hoạt động dẫn dắt tư duy, nâng cao bản lĩnh, định hình niềm tin và lan tỏa cảm hứng hành động cách mạng cho quân nhân? Tìm lời giải cho những vấn đề cốt lõi trên, cần nghiên cứu, thực hiện tốt một số nội dung chủ yếu sau.

Một là, gạt bỏ lực cản “hành chính hóa” trong tiến hành công tác tư tưởng. Thực tiễn cho thấy, ở một số đơn vị cơ sở, công tác tư tưởng vẫn bộc lộ những biểu hiện hành chính hóa, mang tính bề nổi, hình thức, ít có sự tương tác hai chiều nên hiệu quả có lúc, có nơi còn thấp. Nội dung giáo dục, định hướng tư tưởng trong các đợt sinh hoạt chính trị đôi khi mang tính tuyên truyền, “áp đặt” một chiều là chủ yếu, ít chú trọng vào việc phân tích, giải thích để quân nhân hiểu và tự nguyện tiếp nhận. Một số nội dung có tính lý luận cao, nhưng lại không đủ gần gũi, không được thiết kế phù hợp với khả năng nhận thức cụ thể của từng đối tượng. Việc triển khai công tác tư tưởng có lúc, có nơi còn chưa bám sát nhu cầu thực tế của bộ đội, chủ yếu dựa vào kế hoạch định sẵn nên hiệu quả chưa cao.

Để khắc phục tình trạng trên, trước hết, lãnh đạo, chỉ huy các đơn vị cơ sở cần phải chuyển mạnh từ tư duy “quản lý” sang tư duy “đồng hành”, coi công tác tư tưởng không phải là sự áp đặt nội dung mà là quá trình tương tác, chia sẻ, giúp quân nhân hiểu - tin - hành động,… biến công tác tư tưởng từ hoạt động giáo dục, tuyên truyền trở thành quá trình đồng hành liên tục, có sự tương tác giữa các cấp chỉ huy và mỗi quân nhân. Trong đó, cần lấy quân nhân làm trung tâm, nhu cầu thực tiễn làm nền tảng và hiệu quả nhận thức - hành vi làm thước đo. Công tác tư tưởng phải được tổ chức như một quá trình “đồng hành - dẫn dắt - điều chỉnh”, trong đó cấp ủy, chi bộ là hạt nhân lãnh đạo, chính ủy, chính trị viên, người chỉ huy là chủ thể tổ chức và mọi cán bộ đều phải tham gia vào việc giáo dục, định hướng, uốn nắn tư tưởng cho cán bộ, chiến sĩ thuộc quyền.

Hai là, vượt qua “đường mòn, lối cũ” trong tiến hành công tác tư tưởng. Điều dễ nhận thấy tại một số đơn vị đó là công tác tư tưởng vẫn vận hành theo mô-típ truyền thống: nặng về áp đặt nội dung, thiếu tính đối thoại, ít yếu tố phản biện và chưa thực sự khơi dậy được tư duy độc lập. Điều này vô hình trung đưa cán bộ, chiến sĩ vào trạng thái “tiếp nhận bị động” - một dạng tâm lý thụ động, thiếu kết nối cảm xúc và khó tạo được nội lực tư tưởng bền vững. Trong khi tâm lý, nhu cầu tiếp nhận thông tin của quân nhân, nhất là thế hệ trẻ ngày càng chịu tác động mạnh mẽ từ môi trường số, thì cách thức giáo dục tư tưởng tại một số đơn vị vẫn dừng lại ở lối diễn giảng, thiếu tính tương tác, tạo ra một mâu thuẫn đáng lo ngại giữa “phương thức tổ chức cũ kỹ” với “tâm thế tiếp nhận hiện đại”, điều đó làm suy giảm hiệu ứng tư tưởng và tạo ra độ trễ trong tác động chính trị - tinh thần. Nguyên nhân căn cốt của thực trạng này bắt nguồn từ việc chậm đổi mới của đội ngũ cán bộ làm công tác tư tưởng, thói quen triển khai theo lối mòn, tâm lý ngại thay đổi, chưa mạnh dạn vận dụng những phương pháp mới. Mặt khác, việc đánh giá hiệu quả công tác tư tưởng vẫn chủ yếu dựa trên số lượng hoạt động, chưa có cơ chế đo lường về mức độ chuyển hóa nhận thức và hành vi của bộ đội - vốn là tiêu chí cốt lõi của công tác tư tưởng hiện đại.

Khoa học tâm lý - xã hội chỉ rõ, một hành vi chỉ bền vững khi bắt nguồn từ một quá trình nội tâm hóa nhận thức và phải đi qua các tầng bậc: cảm xúc - lý giải - đồng thuận - hành động. Nếu phương pháp không kích thích được cảm xúc, không gợi mở tư duy, không tạo được niềm tin nhận thức thì mọi định hướng tư tưởng, dù đúng đắn đến đâu, cũng khó chuyển hóa thành hành vi chính trị tích cực. Vì vậy, đổi mới phương pháp công tác tư tưởng tại đơn vị cơ sở là yêu cầu, đòi hỏi cấp thiết để xây dựng nội lực chính trị cho quân nhân. Mỗi hoạt động tư tưởng phải là một quá trình tâm lý - giáo dục mang tính chủ động, sáng tạo, tích hợp công nghệ số và liên ngành; từng bước chuyển từ “tuyên truyền - phổ biến” sang “tác động - chuyển hóa”, từ giáo dục áp đặt sang giáo dục gợi mở, đối thoại, tương tác. Đổi mới phương pháp là mở rộng không gian tư duy cho cán bộ, chiến sĩ; là tạo ra động lực nội sinh cho sự phát triển chính trị - tinh thần và cũng là cách để công tác tư tưởng trở thành động lực thực sự trong xây dựng Quân đội vững mạnh về chính trị.

Ba là, kiên quyết khắc phục biểu hiện ngại va chạm, né tránh trách nhiệm trong xử lý vấn đề tư tưởng. Hiện nay, một trong những biểu hiện đáng lo ngại trong tiến hành công tác tư tưởng ở đơn vị cơ sở là tình trạng một số cán bộ ngại va chạm, né tránh trách nhiệm với những biểu hiện lệch lạc, dao động về tư tưởng trong nội bộ. Có nơi, có lúc, cán bộ nắm được dấu hiệu tư tưởng bất thường nhưng lại không kịp thời góp ý, đối thoại, thậm chí làm ngơ vì sợ ảnh hưởng đến quan hệ nội bộ, sợ “làm lớn chuyện”, sợ liên đới trách nhiệm. Mâu thuẫn cốt lõi ở đây là: đơn vị nhận diện được nguy cơ nhưng thiếu động lực và cơ chế can thiệp sớm. Đi ngược lại bản chất vốn đòi hỏi phải chủ động nhận diện, chủ động tác động và chuyển hóa của công tác tư tưởng; một số cấp ủy, chỉ huy có biểu hiện của tâm lý phòng vệ tập thể, vì lo ngại làm “xáo trộn nội bộ”, ảnh hưởng thành tích thi đua, nên lựa chọn thái độ né tránh, trì hoãn, có xu hướng tự trấn an bằng sự im lặng, thay vì dũng cảm đối diện với thực tế khiến những tư tưởng lệch lạc ban đầu không được xử lý dứt điểm, âm ỉ kéo dài, thậm chí trở thành mầm mống gây bất ổn trong đơn vị.

Do đó, để khắc phục, cần xây dựng môi trường tư tưởng dân chủ, kỷ cương, tin cậy trong đơn vị, khuyến khích cấp dưới phản ánh trung thực; cấp trên sẵn sàng lắng nghe, đối thoại, không ngại hành động. Ở mỗi cấp, cần xây dựng cơ chế bảo vệ người phát hiện, hỗ trợ người xử lý và cơ chế đánh giá khách quan kết quả. Đồng thời, cần thể chế hóa quy trình “phát hiện sớm - xử lý mềm dẻo - kết luận kịp thời” thành nội dung bắt buộc trong công tác tư tưởng ở từng phân đội. Bởi lẽ, xử lý tư tưởng không thể bằng sự thỏa hiệp, càng không thể bằng sự im lặng.

Bốn là, đột phá quyết liệt, khai thông “điểm nghẽn”; nắm, dự báo và xử lý hiệu quả tình huống tư tưởng nảy sinh. Thực tế cho thấy, có không ít trường hợp, vấn đề tư tưởng đã âm ỉ từ trước nhưng không được nhận diện, đến khi phát lộ thành hành vi, thái độ cụ thể mới tiến hành xử lý, dẫn tới bị động, lúng túng, thậm chí để lại nhiều hệ lụy. Điều này đặc biệt dễ xảy ra ở các thời điểm “nhạy cảm cao độ” như: quân nhân nghỉ phép, xuất ngũ, thuyên chuyển công tác, thay đổi nhân sự chỉ huy, hoặc khi đơn vị tổ chức huấn luyện dã ngoại, thực hiện nhiệm vụ đột xuất, v.v. Nguyên nhân không đơn thuần nằm ở “thiếu chú ý”, mà sâu xa là thiếu công cụ, thiếu cơ chế, nhất là một số cán bộ thiếu kỹ năng “chẩn đoán” tâm lý chính trị. Một số đơn vị chưa duy trì nghiêm nền nếp giao ban tư tưởng định kỳ, nhật ký tư tưởng, phỏng vấn sâu,... nên bỏ lỡ các dấu hiệu ban đầu của sự lệch chuẩn. Thực tế cho thấy, dự báo tư tưởng đòi hỏi sự tinh tế trong quan sát, sự nhạy cảm trong xử lý thông tin và sự đồng cảm trong tiếp cận tâm lý quân nhân. Do đó, không thể hiệu quả nếu công tác nắm bắt tư tưởng chỉ dừng lại ở báo cáo hành chính hoặc giao tiếp hình thức.

Để khắc phục, cần thực hiện tốt quy trình công tác tư tưởng, trong đó kết hợp chặt chẽ giữa nắm bắt trực tiếp và gián tiếp, giữa tiếp xúc truyền thống và ứng dụng công nghệ thông tin. Từng bước xây dựng các mô hình khảo sát tư tưởng hiện đại như: “hòm thư điện tử tư tưởng”, “giao lưu trực tuyến nội bộ”, “hệ thống phản hồi ẩn danh”, đồng thời nâng cao kỹ năng phân tích tâm lý - xã hội cho cán bộ các cấp. Đặc biệt, phải thể chế hóa quy trình nắm - phân tích - dự báo - phản hồi tư tưởng như một chu trình khép kín và liên tục, lấy chủ động làm nguyên tắc, lấy tín hiệu nhỏ làm điểm khởi đầu.

Công tác tư tưởng ở đơn vị cơ sở trong Quân đội luôn vận động với nhiều vấn đề mới đặt ra cần được nhận thức và giải quyết thấu đáo, có vậy mới đạt hiệu quả thiết thực. Phạm vi bài viết chỉ là một góc nhìn nhỏ, tác giả xin trao đổi để các đơn vị nghiên cứu, tham khảo, góp phần nâng cao hiệu quả công tác quan trọng này trong tình hình mới.

Trung tá, TS. PHẠM VĂN HẬU, Trường Sĩ quan Chính trị
___________________        

1 - Hồ Chí Minh – Toàn tập, Tập 8, Nxb CTQG, H. 2011, tr. 554 - 555.