Chiến dịch Ba Gia là chiến dịch tiêu biểu trong những năm đầu của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước trên chiến trường Khu 5. Thắng lợi của Chiến dịch được tạo nên bởi nhiều yếu tố, trong đó, nổi bật là nghệ thuật đánh trận đánh then chốt, then chốt quyết định.

Bước sang năm 1965, cục diện chiến trường miền Nam chuyển biến theo hướng có lợi cho ta. Mặc dù có quân số đông, được Mỹ hỗ trợ nhiều vũ khí, trang bị, phương tiện chiến đấu hiện đại, song thất bại nặng nề ở Bình Giã, Đồng Xoài đã khiến quân ngụy bộc lộ những yếu kém khi phải đối mặt với những “quả đấm thép” của ta. Chính vì vậy, khi chiến lược “Chiến tranh đặc biệt” trên địa bàn Khu 5 có nguy cơ bị phá sản, Mỹ quyết định sử dụng Sư đoàn lính thủy đánh bộ số 03 đổ bộ vào Đà Nẵng và thiết lập căn cứ quân sự Chu Lai, nhằm tạo điểm tựa cho quân ngụy trước các đòn tiến công của ta. Được Mỹ chi viện, hậu thuẫn, quân ngụy bố trí lực lượng, phương tiện thành thế trận quân sự mạnh ở Bắc Quảng Ngãi¹ hòng giữ vững hệ thống “ấp chiến lược”, các đồn bốt, chi khu, quận lỵ và trục giao thông huyết mạch, củng cố vững chắc ngụy quyền.

Chiến sĩ Trung đoàn 1, Quân khu 5 chiến đấu với địch trong Chiến dịch Ba Gia (tháng 5/1965). Ảnh tư liệu Bảo tàng Tổng hợp tỉnh Quảng Ngãi

Nhằm đánh bại chiến lược “Chiến tranh đặc biệt” của địch, Trung ương Đảng và Quân ủy Trung ương chỉ đạo Khu ủy, Bộ Tư lệnh Quân khu 5 mở đợt hoạt động tác chiến Xuân - Hè 1965 bằng các đòn tiến công ở Tây Nguyên, Bình Định, Quảng Nam, Quảng Ngãi. Để cụ thể hóa quyết tâm của Trung ương, Bộ Tư lệnh Quân khu 5 quyết định mở Chiến dịch Ba Gia tiến công vào khu vực Bắc Quảng Ngãi nhằm tiêu diệt một bộ phận quan trọng sinh lực và làm tan rã lực lượng bán vũ trang của địch; mở rộng vùng giải phóng Sơn Tịnh - Trà Bồng, hỗ trợ phong trào đấu tranh chính trị và giữ vững tuyến hành lang nối miền núi với vùng đồng bằng Trung Trung Bộ. Với quyết tâm chiến đấu cao và nghệ thuật quân sự độc đáo, Bộ Tư lệnh Chiến dịch đã chỉ huy các lực lượng tiến công liên tục, mãnh liệt, tiến hành nhiều trận đánh kế tiếp nhau; trong đó có trận then chốt quyết định Chiến dịch ở Phước Lộc, đồi Chóp Nón và giành thắng lợi nhanh chóng. Trong trận then chốt quyết định Chiến dịch, lực lượng chủ lực của ta (Trung đoàn 1 Quân khu 5) đã tiêu diệt một chiến đoàn tinh nhuệ quân ngụy (có 01 tiểu đoàn thuộc lực lượng dự bị chiến lược). Thắng lợi của Chiến dịch đánh dấu bước phát triển vượt bậc của lực lượng vũ trang Quân khu 5 và nghệ thuật chiến dịch tiến công của Quân đội ta trong giai đoạn đầu cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước; nổi bật là nghệ thuật đánh trận then chốt quyết định, được thể hiện trên một số nội dung:

Một là, lựa chọn chính xác khu vực, mục tiêu đánh trận then chốt quyết định. Trên cơ sở nghiên cứu, đánh giá, kết luận tình hình các mặt, ta chọn khu vực tác chiến trên Đường 623, đoạn từ Sơn Tịnh đến Ba Gia để tiến hành trận then chốt quyết định với mục tiêu chủ yếu là chiến đoàn quân ngụy cơ động ứng cứu, giải tỏa. Đây là sự lựa chọn hoàn toàn chính xác, thể hiện tầm nhìn, tư duy sáng tạo, nhạy bén của Bộ Tư lệnh Chiến dịch. Khu vực này là địa bàn có giá trị chiến lược, cách thị xã Quảng Ngãi chưa đến 10 km, cách căn cứ Chu Lai (nơi đóng quân của 04 tiểu đoàn thủy quân lục chiến Mỹ) khoảng 20 km, nên nếu bị tiến công, địch không thể “khoanh tay đứng nhìn”, chắc chắn sẽ ứng cứu, giải tỏa, “tìm diệt” ngay lập tức nhằm “thị uy sức mạnh”. Đây cũng là khu vực thuận lợi để ta thực hiện phương châm: “lấy đánh vận động, đánh địch ngoài công sự làm chính, thực hiện đánh tiêu diệt từng tiểu đoàn địch, đánh chắc thắng”² và có thể giành, giữ quyền chủ động tiến công, đạt hiệu suất cao trong chiến đấu. Bên cạnh đó, khu vực tác chiến lại nằm sát các cứ điểm lớn của địch, nếu ta giành thắng lợi sẽ “dội gáo nước lạnh” vào những nỗ lực của quân Mỹ - ngụy; đồng thời, gây tiếng vang lớn trên địa bàn Quân khu 5. Qua đó, cổ vũ quân và dân Khu 5 đứng lên diệt ác, phá kìm, đập tan hệ thống “ấp chiến lược”, mở rộng vùng giải phóng.

Ngoài ra, khi ta vây ép ở Ba Gia và khống chế đường không, Trung đoàn 51 - lực lượng tinh nhuệ của quân ngụy, cùng với thiết đoàn M113 ở thị xã Quảng Ngãi chỉ có con đường duy nhất để ứng cứu, giải tỏa là cơ động lực lượng qua khu vực Phước Lộc, đồi Chóp Nón. Đây là đoạn đường độc đạo, có nhiều cầu, cống, suối nhỏ, phía Nam là sông Trà Khúc án ngữ, nếu ta đánh cắt giao thông thì đội hình của địch dễ bị chia cắt, cô lập thành từng cụm, khả năng ứng cứu, giải tỏa gặp nhiều khó khăn; hai bên đường có nhiều đồi thấp, thuận lợi để ta bố trí binh lực, hỏa lực, xây dựng thế trận tiến công hiểm sắc nhằm bao vây, tiêu diệt gọn từng tiểu đoàn địch cũng như hạn chế thương vong trước những đợt tấn công của chúng.

Thực tiễn Chiến dịch cho thấy, nhờ lựa chọn chính xác khu vực, mục tiêu đánh trận then chốt quyết định, nên khi ta bao vây đồn Ba Gia và tiến công các mục tiêu xung quanh, quân ngụy ngay lập tức sử dụng lực lượng mạnh để chi viện ứng cứu, giải tỏa theo trục đường từ Sơn Tịnh đến Ba Gia, nhanh chóng rơi vào “cái bẫy” mà ta đã “giăng sẵn”. Với quyết tâm chiến đấu cao và thế trận chuẩn bị sẵn, Trung đoàn 1 đã sử dụng lực lượng thực hành bao vây, chia cắt, tiến công tiêu diệt gọn Tiểu đoàn 2 thuộc Trung đoàn 51 ngụy ở làng Phước Lộc; Tiểu đoàn 3 thủy quân lục chiến ngụy ở khu vực Mả Tổ và Điểm cao 47; Tiểu đoàn 39 biệt động quân ngụy ở đồi Chóp Nón, hoàn thành thắng lợi trận then chốt quyết định chiến dịch.

Hai là, lập thế trận đánh trận then chốt quyết định chiến dịch hiểm sắc. Để tạo lập thế trận tiến công hiểm sắc, bảo đảm chắc thắng cho trận then chốt quyết định chiến dịch, Bộ Tư lệnh Chiến dịch đã bố trí đội hình tiến công trên nhiều hướng, nhằm căng kéo và giam chân từng bộ phận quân địch; hình thành thế bao vây, chia cắt, cô lập quân địch ứng cứu, giải tỏa, để “căng địch ra mà đánh, trói địch lại mà diệt”. Theo đó, trên hướng tiến công thứ yếu, ta sử dụng Tiểu đoàn 83 bộ đội địa phương tỉnh Quảng Ngãi tiến công chi khu, quận lỵ Nghĩa Hành, Tư Nghĩa, nhằm đánh lạc hướng và kìm giữ quân địch, tạo điều kiện cho lực lượng vũ trang tại chỗ diệt ác, phá kìm. Trên hướng phối hợp ở phía Đông Đường 1, ta bố trí Tiểu đoàn 48 bộ đội địa phương tỉnh Quảng Ngãi ngăn chặn không cho địch cơ động từ Bình Sơn xuống khu vực Ba Gia, Phước Lộc. Trên hướng tiến công chủ yếu của Chiến dịch, Trung đoàn 1 bố trí Tiểu đoàn 40, 60 và 45 ở khu vực Đông Nam núi Khỉ, núi Nhàn, Vĩnh Lộc và Nam đồi Chóp Nón sẵn sàng đánh trận then chốt quyết định tiêu diệt địch ở khu vực Phước Lộc, đồi Chóp Nón. Ngoài ra, Trung đoàn 1 còn bố trí hỏa lực pháo binh, phòng không gần đồn Ba Gia để khống chế không cho địch đổ bộ đường không ứng cứu, giải tỏa; đồng thời, sẵn sàng chế áp hỏa lực địch ở đồn Ba Gia chi viện cho lực lượng chủ lực đang bị ta bao vây. Như vậy, với việc lập thế trận ban đầu liên hoàn, hiểm sắc, ta đã loại trừ tình huống địch ứng cứu, giải tỏa bằng đổ bộ đường không, tạo điều kiện thuận lợi để thực hiện trận then chốt quyết định trên khu vực lựa chọn.

Trên thực tế, để Trung đoàn 51 ngụy rơi vào thế trận ta đã chuẩn bị sẵn, đòi hỏi phải đánh “khêu ngòi” đúng và trúng. Theo đó, Bộ Tư lệnh Chiến dịch đã bám sát phương châm “đánh viện nhỏ để câu viện lớn”, bố trí Đại đội 2 (Tiểu đoàn 90, Trung đoàn 1) đánh trận khêu ngòi chiến dịch - tiến công đại đội địch cơ động, đóng quân dã ngoại tại Diên Niên, buộc Tiểu đoàn 1, Trung đoàn 51 ngụy trong đồn Ba Gia phải ra ứng cứu và chúng đã bị ta tiêu diệt gọn ở Núi Tròn. Thất bại tại Diên Niên khiến đồn Ba Gia bị uy hiếp mạnh, ngay lập tức địch sử dụng lực lượng hùng hậu, gồm: Tiểu đoàn biệt động quân 37 và 39 (lực lượng cơ động của Vùng 1 chiến thuật), Tiểu đoàn 3 thủy quân lục chiến (lực lượng dự bị chiến lược), Tiểu đoàn 2 bộ binh (lực lượng cơ động của Trung đoàn 51) và tiểu đoàn thiết giáp M113, tổ chức thành chiến đoàn để cơ động ứng cứu, giải tỏa. Nhờ tạo lập thế trận hiểm sắc, kết hợp nghệ thuật đánh khêu ngòi, “câu viện lớn” tài tình, quân ngụy nhanh chóng “trúng kế”, đội hình bị chia cắt, cô lập thành từng cụm, không thể chống đỡ trước sức mạnh tiến công như vũ bão của Trung đoàn 1, trận then chốt quyết định chiến dịch ở Phước Lộc và đồi Chóp Nón giành thắng lợi hoàn toàn.

Tượng đài chiến thắng Ba Gia dưới chân núi Tròn. Nguồn: Tỉnh đoàn Quảng Ngãi

Ba là, chỉ huy chiến đấu kiên quyết, linh hoạt. Để chỉ huy các lực lượng trên các hướng tiến công hành động theo ý định thống nhất và bảo đảm chắc thắng cho trận then chốt quyết định chiến dịch, Bộ Tư lệnh Chiến dịch đã tổ chức Ban Chỉ huy đặc trách trên hai hướng tác chiến: chủ yếu (Bắc sông Trà Khúc) và thứ yếu (Nam sông Trà Khúc). Đây là cách làm phù hợp, vừa giữ vững sự lãnh đạo, chỉ đạo, chỉ huy sâu sát, kịp thời, vừa bảo đảm đầy đủ các mặt cho chiến đấu, nhất là trong điều kiện Sở Chỉ huy Chiến dịch không ở gần khu vực tác chiến. Bên cạnh đó, Bộ Tư lệnh chiến dịch còn giao cho Trung đoàn 1 tổ chức hiệp đồng và chỉ huy trực tiếp các lực lượng tham gia Chiến dịch theo kế hoạch đã thống nhất, bảo đảm ăn khớp nhịp nhàng giữa các các nhiệm vụ, giai đoạn, đồng thời tập trung mọi nỗ lực để giành thắng lợi trận then chốt quyết định chiến dịch. Với cách tổ chức này, Trung đoàn 1 có thể chỉ huy cả bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương và lực lượng du kích phối hợp tác chiến, kịp thời xử lý các tình huống, phát huy cao nhất cách đánh sở trường của từng lực lượng, đánh bại các biện pháp tác chiến của địch, tiêu diệt toàn bộ lực lượng địch ở khu vực Phước Lộc và đồi Chóp Nón.

Bám sát diễn biến chiến đấu, Bộ Tư lệnh Chiến dịch đã chỉ huy các đơn vị, tập trung mọi nỗ lực tiêu diệt bằng được quân địch ứng cứu, giải tỏa. Khi nhận thấy tính bất ngờ của việc phục kích địch không còn (do địch sục sạo sâu vào trong trận địa của ta), Bộ Tư lệnh đã chỉ đạo các đơn vị kịp thời điều chỉnh lực lượng, chuyển hóa thế trận sang vận động tiến công tiêu diệt địch ở phía Bắc làng Phước Lộc, Điểm cao 47, đồi Mả Tổ; chuyển từ đánh vận động ban ngày sang đánh tập kích ban đêm để đánh dứt điểm, tiêu diệt gọn quân địch, do ban ngày địch chiếm ưu thế về không quân, ta và địch ở thế giằng co, hiệu suất chiến đấu không cao.

Thắng lợi của Chiến dịch Ba Gia đã làm nức lòng quân và dân ta trên chiến trường miền Nam, góp phần đánh bại hoàn toàn chiến lược “Chiến tranh đặc biệt” của Mỹ. Chiến dịch để lại nhiều bài học kinh nghiệm về nghệ thuật tác chiến chiến dịch, trong đó có nghệ thuật đánh trận then chốt quyết định chiến dịch cần được nghiên cứu, vận dụng sáng tạo trong chiến tranh bảo vệ Tổ quốc.

Thượng tá, TS. VŨ VĂN HÙNG, Trường Sĩ quan Lục quân 1
_____________________        

1 - Trung đoàn bộ binh 51 thuộc Sư đoàn 25; Tiểu đoàn Thủy quân lục chiến 03; 02 tiểu đoàn biệt động quân (37, 39); 01 chi đoàn thiết giáp, v.v.

2 - Viện Lịch sử quân sự Việt Nam – Tóm tắt các chiến dịch trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954 -1975), Nxb QĐND, H. 2001, tr. 34.