Trong nghệ thuật quân sự Việt Nam, việc tổ chức, bố trí, xây dựng thế trận luôn được quan tâm đặc biệt, nhằm tạo lực, tranh thời, dùng mưu, thực hiện "lấy nhỏ đánh lớn, lấy ít địch nhiều". Nghệ thuật độc đáo đó đã tạo nên sức mạnh to lớn, làm cho nhiều kẻ địch có thế lực mạnh phải chịu thất bại nặng nề qua các cuộc kháng chiến của dân tộc ta. Trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc (BVTQ) ngày nay, việc xây dựng, tạo lập thế trận quốc phòng toàn dân (QPTD) trong khu vực phòng thủ (KVPT) tỉnh (thành phố) là một bước phát triển mới của nghệ thuật quân sự Việt Nam. Nghị quyết Trung ương 8 (khóa IX) của Đảng đã chỉ rõ: phải củng cố và hoàn thiện nền QPTD, an ninh nhân dân (ANND); kết hợp chặt chẽ thế trận QPTD với thế trận ANND trên từng địa bàn tỉnh (thành phố), đặc biệt là trên các địa bàn chiến lược; xây dựng các KVPT vững chắc, nhằm bảo đảm tốt cho việc thực hiện đấu tranh quốc phòng- an ninh (QP-AN), làm thất bại âm mưu, thủ đoạn “Diễn biến hòa bình”, bạo loạn lật đổ của các thế lực thù địch.

Thế trận của KVPT là thế trận toàn diện, do lực lượng vũ trang (LLVT) làm nòng cốt, kết hợp với thế bố trí các lực lượng khác trên cùng một khu vực, địa bàn của tỉnh (thành phố). Đó là thế tổ chức, bố trí lực lượng và tiềm lực các mặt của địa phương theo ý định tác chiến bảo vệ KVPT, nhằm tạo nên thế trận quốc phòng chung của cả nước, góp phần phòng ngừa, ngăn chặn, đẩy lùi nguy cơ chiến tranh; vừa thực hành đấu tranh QP-AN trong thời bình, chống mọi âm mưu và thủ đoạn “Diễn biến hoà bình”, bạo loạn lật đổ của các thế lực thù địch; đồng thời, làm nền tảng để chuyển thành thế trận chiến tranh nhân dân địa phương khi có chiến tranh. Thế trận KVPT tỉnh (thành phố) lấy cơ sở xã, phường làm nền tảng, kết hợp với các bộ phận khác trong khu vực thành thế trận chung, trọng tâm là: KVPT huyện (quận); KVPT then chốt; căn cứ chiến đấu; căn cứ hậu phương và các mục tiêu trọng yếu về chính trị, quân sự, kinh tế quan trọng của tỉnh (thành phố) cần phải tập trung bảo vệ.

Thế trận KVPT tỉnh (thành phố) bao gồm: thế bố trí của các LLVT; các lực lượng phi vũ trang (phòng thủ dân sự, các lực lượng chuyên môn, kỹ thuật chuyên ngành...), kết hợp với thế của địa hình, địa vật, thế của các công trình quân sự được chuẩn bị ngay từ trong thời bình, tạo cơ sở để gắn kết thế và lực của các lĩnh vực, ngành trong quá trình xây dựng và bảo vệ vững chắc KVPT tỉnh (thành phố). Do vậy, xây dựng thế trận của KVPT liên quan trực tiếp đến việc tổ chức, xây dựng các quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội (KT-XH) của địa phương, nhằm tập trung sức mạnh của nền QPTD, nhất là khả năng, sức mạnh BVTQ của từng địa phương và cả nước, thực hiện phương châm sử dụng sức mạnh tại chỗ "làng giữ làng, xã giữ xã, huyện giữ huyện, tỉnh giữ tỉnh".

Thế trận KVPT tỉnh (thành phố) được chuẩn bị từ thời bình, là cơ sở và chỗ dựa vững chắc để tạo lập thế trận có lợi cho ta, bất lợi cho địch, tạo ra thế xen kẽ cài răng lược giữa ta và địch ngay từ đầu và suốt quá trình tác chiến. Qua đó, ta có điều kiện phát huy được thế mạnh chủ động đánh địch bằng lực lượng tại chỗ, không bị động, bất ngờ, hạn chế và khắc phục được những khó khăn, nhược điểm về khả năng cơ động và hoả lực, chống địch bao vây chia cắt. Thế trận đó còn là chỗ dựa vững chắc, tạo lực cho lực lượng chính trị, lực lượng vũ trang và nhân dân bám trụ đánh địch rộng khắp, sát thương, tiêu hao, ngăn chặn, cô lập, nghi binh thu hút địch trên các hướng, giữ vững các trọng điểm phòng ngự, mục tiêu then chốt, trọng yếu, địa hình có giá trị chiến dịch, chiến lược, buộc địch bị động, phân tán đối phó khắp nơi, làm cho kẻ địch quân đông mà hoá ít, mạnh hoá yếu, buộc chúng phải giải quyết những mâu thuẫn giữa phân tán với tập trung, giữa phòng ngự và tiến công, giữa giữ đất và chiếm đất, giữa đánh nhanh và đánh kéo dài. Đó cũng là quá trình tạo so sánh tương quan lực lượng ngày càng có lợi cho ta, tạo điều kiện cho lực lượng chủ lực tập trung nỗ lực đánh bại lực lượng tiến công chủ yếu của địch. Đây là một trong những điều kiện cơ bản để giành thắng lợi trong chiến tranh.

Trên cơ sở nắm vững và vận dụng đúng đắn, sáng tạo quan điểm, đường lối chung của Đảng về xây dựng KVPT, đẩy mạnh kết hợp chặt chẽ giữa lực lượng và thế trận làng, xã, huyện (quận) trên từng mặt, ở từng địa bàn, liên kết thành thế trận QPTD, gắn kết với thế trận ANND trong tỉnh (thành phố), tạo thành thế trận liên hoàn, vững chắc trong KVPT, bảo vệ địa bàn trong mọi tình huống. Muốn vậy, phải phát huy sức mạnh tổng hợp của cả hệ thống chính trị, của các lực lượng và toàn dân, bằng hệ thống giải pháp đồng bộ, phù hợp. Trong đó cần tập trung vào những vấn đề sau:

Một là, đẩy mạnh xây dựng cơ sở chính trị vững chắc, trọng tâm là xây dựng các tổ chức Đảng, chính quyền ở địa phương vững mạnh. Nâng cao năng lực lãnh đạo của Đảng, hiệu lực quản lý, điều hành của Nhà nước ở địa phương; kiên quyết đấu tranh chống tệ quan liêu, tham nhũng, lãng phí, làm trong sạch các tổ chức Đảng và bộ máy Nhà nước. Thực hiện tốt chủ trương xoá đói, giảm nghèo; không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho nhân dân; thu hẹp phân hoá giàu, nghèo và khoảng cách mức sống giữa các miền, vùng. Xây dựng, củng cố lòng tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và công cuộc đổi mới vì mục tiêu "Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh". Đây là quá trình xây dựng tiềm lực chính trị - tinh thần trong từng KVPT tỉnh (thành phố), nhằm củng cố khối đại đoàn kết toàn dân tộc, bảo đảm cho mọi tầng lớp nhân dân gắn bó với Đảng, với chế độ XHCN; có ý thức tự giác về nghĩa vụ, trách nhiệm đối với nhiệm vụ xây dựng và BVTQ, tạo nên "thế trận lòng dân"  vững bền.

Hai là, đẩy mạnh giáo dục QP-AN cho toàn dân, trước hết là cho đội ngũ cán bộ, đảng viên, nhằm nâng cao nhận thức, trách nhiệm của mọi công dân đối với nhiệm vụ QP-AN, bảo vệ Tổ quốc trên địa bàn. Chú trọng bồi dưỡng kiến thức QP-AN cho đội ngũ cán bộ, đảng viên, nhất là cán bộ chủ chốt các cấp, các ngành trong hệ thống chính trị, làm cơ sở nâng cao hiệu lực, hiệu quả lãnh đạo, chỉ đạo tổ chức thực hiện nhiệm vụ QP-AN và quản lý nhà nước về quốc phòng, đáp ứng yêu cầu BVTQ. Theo đó, cần tập trung bồi dưỡng kiến thức QP-AN cho các đối tượng cán bộ theo phân cấp, làm cho đội ngũ cán bộ của Đảng, chính quyền, các cơ sở KT-XH các cấp có đủ khả năng chỉ đạo, quản lý, điều hành xây dựng nền QPTD trong thời bình và nhanh chóng thích ứng trong điều kiện thời chiến. Đổi mới, nâng cao chất lượng giáo dục QP-AN cho thế hệ trẻ, học sinh, sinh viên các trường đại học, cao đẳng, trung học chuyên nghiệp, trung học nghề và ở các trường phổ thông trung học; giáo dục kiến thức QP-AN cho mọi tầng lớp nhân dân, thông qua các phương tiện báo chí, phát thanh, truyền hình và các hoạt động khác như luyện tập, diễn tập...

Ba là, thực hiện tốt chủ trương kết hợp kinh tế với quốc phòng, quốc phòng với kinh tế. Kế hoạch xây dựng thế trận QPTD phải dựa trên cơ sở và gắn chặt với kế hoạch phát triển KT-XH ở tất cả các cấp, được triển khai đồng bộ trên từng địa bàn làng, xã, huyện (quận). Thực hiện tốt chủ trương kết hợp phát triển KT-XH với tăng cường QP-AN, trên cơ sở quy hoạch phát triển kinh tế, quy hoạch các vùng dân cư theo nguyên tắc xây dựng đi đôi với bảo vệ, bảo vệ gắn chặt với xây dựng. Trong lộ trình chung tổ chức thế trận KVPT tỉnh (thành phố) phải có quy hoạch, kế hoạch, điều hành, kiểm tra, đánh giá chặt chẽ của các cấp; triển khai, quản lý, chỉ huy, điều hành đồng bộ, bảo đảm tập trung, thống nhất. Các chương trình, dự án, kế hoạch phát triển KT-XH, xây dựng hạ tầng cơ sở phải được thẩm định chặt chẽ, hạn chế đến mức thấp nhất ảnh hưởng bất lợi đối với thế trận KVPT; đồng thời, cần xác định rõ giai đoạn: dài hạn, trung hạn và hàng năm của từng ngành, từng vùng của địa phương, trên từng lĩnh vực.

Bốn là, đẩy mạnh xây dựng KVPT tỉnh (thành phố) về chiều sâu, tạo nền tảng vững chắc cho thế trận QPTD gắn với thế trận ANND trên các địa bàn chiến lược. Tại các KVPT then chốt (địa bàn, mục tiêu trọng yếu, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, nơi liên quan đến sự ổn định và vững chắc của KVPT) cần coi trọng xây dựng các căn cứ chiến đấu, làng, xã chiến đấu, căn cứ hậu cần - kỹ thuật, xây dựng các công trình chiến đấu và đảm bảo chiến đấu. Đồng thời, tích cực xây dựng cơ sở hạ tầng, cải tạo địa hình kết hợp với xây dựng các công trình quốc phòng, như: cầu, đường, quân cảng, sân bay quân sự, trung tâm thông tin, kho tàng quân sự..., nhất là địa bàn trọng điểm về QP-AN, tạo thế trận cho các hoạt động đấu tranh QP-AN trong thời bình và các hoạt động tác chiến của các LLVT trong chiến tranh nhân dân BVTQ.

Năm là, trên cơ sở nắm vững quan điểm của Đảng về QPTD, chiến tranh nhân dân BVTQ, triển khai xây dựng lực lượng quốc phòng, nòng cốt là LLVT nhân dân trên các địa bàn. Các LLVT phải được tổ chức chặt chẽ, có cơ cấu cân đối và được bố trí hợp lý, kết hợp giữa thế và lực, tạo nên sức mạnh tổng hợp để đối phó có hiệu quả với các âm mưu, thủ đoạn chống phá của địch. Tổ chức và có biện pháp thực hiện tốt công tác phòng thủ dân sự, nhằm bảo vệ nhân dân và nền kinh tế cả trong thời bình và thời chiến, hạn chế đến mức thấp nhất thiệt hại về người và của; qua đó, góp phần bảo đảm duy trì sức mạnh của các lực lượng quốc phòng, bảo vệ vững chắc địa bàn, tạo môi trường hòa bình cho công cuộc phát triển KT-XH của địa phương, cùng cả nước xây dựng thành công và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam XHCN.

Đại tá, TS. Vũ Thế Hiển