Tác chiến phòng thủ quân khu thực hiện tổng hợp các loại hình tác chiến chiến dịch. Trong đó, chiến dịch phản công là một loại hình tác chiến cơ bản, có vị trí, vai trò quan trọng. Thắng lợi của chiến dịch phản công phụ thuộc vào nhiều yếu tố ; trong đó, việc nắm bắt, lựa chọn, tận dụng thời cơ để tổ chức thực hành chiến dịch có ý nghĩa quyết định. 

Chiến tranh bảo vệ Tổ quốc (nếu xảy ra), địch sẽ tập trung tiến công hỏa lực với mật độ lớn, cường độ cao, thời gian dài, hòng hủy diệt các mục tiêu trọng yếu. Tiếp đó, đối phương có thể sẽ căn cứ vào vị trí địa lý của từng khu vực để thực hiện các biện pháp đánh chiếm phù hợp, như: tiến công từ hướng biển, từ biên giới đất liền và đổ bộ đường không vào các khu vực nằm sâu trong nội địa. Để tổ chức tiến công, địch có thể sử dụng lực lượng từ trung đoàn, lữ đoàn, sư đoàn,… trang bị vũ khí, khí tài hiện đại có sức cơ động cao, đánh chiếm các mục tiêu trong địa bàn quân khu theo hướng, trục đường chính. Quá trình tiến công, địch kết hợp chặt chẽ giữa đánh và giữ, tiến công chính diện với bên sườn, thọc sâu, vu hồi đường bộ, đường sông. Địch sẽ lợi dụng triệt để ưu thế về binh khí, kỹ thuật và phương tiện để đánh nhanh, giải quyết nhanh; thực hiện các biện pháp tiến công vượt điểm (bao vây, đánh lướt, bỏ qua các mục tiêu vòng ngoài) đánh thẳng vào các mục tiêu trọng yếu; tạo nhiều hướng tiến công, chia cắt lực lượng phòng ngự, phòng thủ để phá vỡ thế trận của ta.

Về ta, mỗi quân khu quản lý một vùng chiến lược, một hướng phòng thủ của đất nước, nên nhiệm vụ của từng quân khu có sự khác nhau, nhưng tựu trung là xây dựng và củng cố nền quốc phòng toàn dân vững mạnh trong thời bình, thực hành tác chiến bảo vệ địa bàn khi có chiến tranh. Những năm gần đây, được sự quan tâm của Đảng, sự đầu tư hợp lý của Nhà nước, lực lượng vũ trang quân khu phát triển cả về số lượng và chất lượng, đủ khả năng tác chiến độc lập cũng như phối hợp tác chiến với lực lượng của Bộ trong các loại hình chiến dịch (phổ biến là tiến công, phản công). Lực lượng vũ trang quân khu, gồm ba thứ quân: bộ đội chủ lực (gồm: lục quân và các đơn vị chuyên môn kỹ thuật) được xây dựng tinh, mạnh, gọn và cơ động; bộ đội địa phương và dân quân, tự vệ được phát triển vững mạnh, rộng khắp. Phát huy sức mạnh của nền quốc phòng toàn dân, quân khu có thể nhanh chóng chuyển thế trận quốc phòng toàn dân được xây dựng từ thời bình thành thế trận chiến tranh nhân dân khi có chiến tranh. Sau một thời gian tiến công không đạt được mục đích, suy giảm cả thế và lực, không đủ sức tiến công, buộc địch phải chuyển vào phòng ngự, củng cố, bổ sung lực lượng. Đây là thời cơ thuận lợi để quân khu tổ chức phản công tiêu diệt địch, khôi phục địa bàn đã mất, tạo bàn đạp tiến công, đánh bại cuộc tiến công của chúng.

Quân khu có thể tiến hành chiến dịch phản công quy mô nhỏ, vừa, với lực lượng chủ lực tương đương sư đoàn hoặc hơn ; cũng có thể tiến hành chiến dịch phản công quy mô lớn khi có sự phối hợp, tăng cường lực lượng của trên. Chiến dịch phản công có thể được tổ chức trong các trường hợp: (1) Ngay sau chiến dịch phòng ngự; (2) Ngay sau chiến dịch tiến công khi địch điều lực lượng tuyến hai lên hòng chiếm lại các mục tiêu, khu vực đã mất; (3) Khi địch bị ngăn chặn, tiêu hao và kìm chân trong thời gian dài.

Để chiến dịch phản công đúng thời cơ, tiêu diệt lớn sinh lực địch, giành thắng lợi với hiệu suất cao, quân khu cần thực hiện tốt một số vấn đề chủ yếu sau:

Một là, nắm chắc “nhất cử, nhất động” của địch. Chiến tranh trong tương lai là cuộc chiến tranh hiện đại, địch chủ động tiến công với sức cơ động cao, tác chiến điện tử mạnh. Do đó, cuộc tiến công của địch vào địa bàn quân khu diễn ra rất nhanh và khó đoán định ; yêu cầu đặt ra đối với quân khu là phải thường xuyên nắm chắc tình hình, nhất là về địch. Quân khu phải tổ chức lực lượng trinh sát ngay từ khi địch có triệu chứng xâm lược cho đến khi kết thúc chiến tranh. Trong đó, phải dựa vào tin tức tình báo chiến lược; tổ chức hệ thống trinh sát hoàn chỉnh cả trên không, mặt đất, biên giới, biển đảo (những quân khu ven biển, biên giới), v.v. Lực lượng trinh sát của các binh chủng, quân chủng, bộ đội biên phòng trên địa bàn, bộ đội địa phương, dân quân tự vệ và nhân dân địa phương thực hiện trinh sát theo một kế hoạch thống nhất của quân khu. Trên cơ sở đó, tổ chức phân tích, đánh giá tin tức một cách cụ thể, tỉ mỉ và đưa ra một số dự báo về địch có ảnh hưởng trực tiếp đến địa bàn trong thời gian tiếp theo; đồng thời, thông báo nhanh, đúng, đủ, kịp thời cho các đơn vị trên địa bàn.

Thời cơ trinh sát của quân khu nắm địch là giai đoạn địch có triệu chứng tiến công, bắt đầu tiến công và suốt quá trình tiến công; khi ta bắt đầu tiến công, tiến hành các trận then chốt để giúp người chỉ huy đưa ra quyết định sáng suốt, kịp thời. Quân khu phải có kế hoạch trinh sát rõ ràng, cụ thể đối với từng lực lượng, trong từng thời kỳ; yêu cầu trinh sát nhiều lĩnh vực: mặt đất, trên không, chỉ huy, chiến đấu, kỹ thuật; kết hợp nhiều hình thức trinh sát, như: thám báo, chụp ảnh mặt đất, trên không (nếu có), thậm chí bắt tù binh để khai thác thông tin, v.v. Những bài học trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp, Mỹ cho thấy: trong trinh sát phải thực hiện tổng thể các biện pháp, không coi nhẹ biện pháp nào, nhằm giúp cho người chỉ huy nắm chắc tình hình, có quyết định sáng suốt, kịp thời. Chiến dịch Thu - Đông 1947, ta có được thông tin chính xác (qua khai thác tù binh Pháp) về Cuộc tiến công “Lê A” của địch lên vùng căn cứ Việt Bắc, giúp ta kịp thời mở chiến dịch phản công đánh bại cuộc tiến công lớn, bảo vệ vững chắc căn cứ địa cách mạng. Cùng với đó, phải có biện pháp bảo vệ lực lượng, phương tiện trinh sát. “Biết địch, biết ta,  trăm trận không nguy”, nên khi đã nắm chắc “nhất cử, nhất động” của địch thì việc chớp thời cơ mở chiến dịch phản công là yếu tố quan trọng để chiến dịch hoàn thành mục đích, yêu cầu đặt ra.

Hai là, nhanh chóng cơ động lực lượng triển khai thế trận đánh địch. Đặc điểm nổi bật của chiến dịch phản công là địch chủ động về thời gian, quy mô, lực lượng, địa điểm và cách đánh; có ưu thế về không quân, pháo binh và phương tiện hiện đại: vô tuyến điện tử, vệ tinh, bom, mìn,… để phát hiện, ngăn chặn sự cơ động của ta. Lực lượng chiến dịch có thể được bố trí ở gần, cũng có thể bố trí ở xa, ngoài khu vực tác chiến, nên vấn đề cơ động lực lượng có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, liên quan chặt chẽ đến thắng, bại của chiến dịch. Dù cơ động trên đoạn đường ngắn hay dài thì quân khu vẫn phải đảm bảo an toàn cho lực lượng này về đến khu vực tập kết, triển khai lực lượng để chiến dịch diễn ra đúng theo quy định. Nếu cơ động, triển khai lực lượng muộn, sẽ mất thời cơ, địch có thể đã chiếm được mục tiêu ta đang bảo vệ và chúng kịp chuyển vào phòng ngự thì chiến dịch phản công không thể được thực hiện. Còn nếu cơ động, triển khai sớm, nhất là khi ta chưa tạo được thế có lợi thì không những dễ bị lộ mà còn bị đánh tổn thất về lực lượng và vũ khí, trang bị, kỹ thuật. Vì vậy, thời cơ để cơ động, triển khai lực lượng hình thành thế trận phản công là rất quan trọng. Quân khu phải nắm vững diễn biến và mọi hoạt động của địch; tình hình tác chiến của khu vực phòng thủ tỉnh, thành phố, công tác chuẩn bị và sẵn sàng cơ động của các lực lượng chiến dịch để ra lệnh cho các đơn vị cơ động triển khai lực lượng phản công đúng thời cơ. Thời cơ cơ động là khi địch bị ngăn chặn, tiêu hao, tổn thất lớn, không còn đủ sức tiến công, buộc phải tạm dừng trong các khu vực ta dự kiến; lực lượng phía trước, phía sau bị chia cắt; công tác chỉ huy, hiệp đồng bị phá vỡ, v.v. Lực lượng phòng ngự, phòng thủ quân khu đã ngăn chặn và tạo thế cài xen với địch. Lực lượng cơ động chiến dịch đã hoàn thành mọi công tác chuẩn bị. Hệ thống thông tin chỉ huy, hiệp đồng được triển khai, đảm bảo cho quân khu chỉ huy, điều hành chiến dịch.

Ba là, thời cơ mở đầu chiến dịch. Mở đầu chiến dịch phản công là một quá trình tác chiến nhằm tạo thế, tạo thời có lợi để đánh những đòn quyết định, tiêu diệt bộ phận tiến công chủ yếu của địch. Chiến dịch phản công có thể tiến hành trong các trường hợp khác nhau, nên cách mở đầu chiến dịch cũng khác nhau. Chiến dịch có thể mở đầu bằng tác chiến ngăn chặn, đánh phủ đầu hoặc đánh trận then chốt và cũng có thể được mở đầu bằng tác chiến ngăn chặn, khi địch bắt đầu tiến công vào địa bàn quân khu. Qua nghiên cứu cho thấy, thời cơ mở đầu chiến dịch tốt nhất là lúc địch mới đến khu vực tập kết hoặc lúc chúng mới bắt đầu triển khai lực lượng để mở cuộc tiến công. Bởi đây là lúc địch sơ hở, bộc lộ nhiều điểm yếu, ta dễ tạo yếu tố bất ngờ và gây thiệt hại lớn cho địch.

Bốn là, thời cơ đánh trận then chốt và then chốt quyết định. Các trận then chốt có thể diễn ra lần lượt từ khi mở đầu cho đến lúc kết thúc chiến dịch trên từng hướng, khu vực, nhằm bẻ gãy từng cánh, mũi tiến công của địch; đồng thời, trên một số khu vực (hướng) nhằm bẻ gẫy một số cánh, mũi tiến công của chúng. Thời cơ là khi địch đang ở trạng thái cơ động, ngoài công sự hoặc tạm dừng, trong công sự dã chiến, đứng chân chưa vững, v.v. Quân khu thực hiện các trận then chốt có thể phát huy được khả năng tác chiến của bộ đội, tiêu diệt địch nhanh và giảm thương vong, tổn thất. Khi quân địch co cụm trong công sự vững chắc thì phải chọn lúc địch mới co cụm, hiệp đồng không chặt chẽ hoặc lúc chúng đang hoang mang, chuẩn bị rút chạy. Thời cơ tiến hành trận then chốt thường do chiến dịch phản công tạo nên, nhưng cũng có khi do các chiến dịch trước đó tạo nên hoặc do ta tác động, dẫn đến địch phạm sai lầm. Nói chung, khi xuất hiện thời cơ, quân khu phải nhanh chóng cơ động lực lượng thực hành các trận then chốt đánh chiếm mục tiêu, khu vực chiến dịch phải kiên quyết bảo vệ.

Năm là, thời cơ kết thúc chiến dịch. Chiến dịch phản công được kết thúc sau khi quân khu thực hiện được mục đích tiêu diệt lực lượng chủ yếu, đánh bại cuộc tiến công của địch; bảo vệ, khôi phục các mục tiêu, khu vực quan trọng trên địa bàn. Song, cũng có thể kết thúc chiến dịch khi mục đích chiến dịch đã đạt được, nhưng quân khu còn phát triển tiến công tiêu diệt bộ phận phòng ngự, rút chạy của địch, giành thêm một số khu vực quan trọng. Quân khu cũng có thể kết thúc chiến dịch vào thời điểm cuối của chiến dịch, tuy chưa thực hiện được mục đích chiến dịch, nhưng so sánh lực lượng bất lợi cho ta. Mặt khác, khi ta đã thực hiện được mục đích chiến dịch, nhưng địch đang hoang mang, rối loạn, suy yếu, còn lực lượng ta đang sung sức thì quân khu phải tranh thủ thời cơ, phát triển tiến công để tiêu diệt thêm một bộ phận quân địch, dồn chúng vào thế bị động, để chiếm một số địa bàn, khu vực có lợi, làm bàn đạp cho các chiến dịch tiếp theo.

Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ xâm lược, các chiến dịch phản công đã giành được thắng lợi to lớn, góp phần quan trọng đánh bại quân xâm lược, giành độc lập, tự do cho Tổ quốc, thống nhất nước nhà. Chiến tranh bảo vệ Tổ quốc sẽ có nhiều điểm mới; trong đó có vũ khí, trang bị, kỹ thuật hiện đại, kẻ thù xâm lược có trình độ tác chiến cao. Vì thế, chúng ta cần tiếp tục nghiên cứu để hoàn chỉnh nghệ thuật chiến dịch phản công, góp phần đánh thắng mọi kẻ thù xâm lược, bảo vệ vững chắc Tổ quốc.

Đại tá, PGS, TS. NGUYỄN HỮU PHÒNG